Stefan Nemanja

Biografija

Stefan Nemanja je bio veliki župan Raške i jedan od najznačajnijih srpskih vladara. Smatra se utemeljivačem srpske države i rodonačelnikom dinastije Nemanjić. On je sa svojim najmlađim sinom, Svetim Savom, postavio temelje Srpske pravoslavne crkve, a pred smrt se zamonašio uzevši ime Simeon.

Rođen je u periodu od 1109. do 1113. godine u Ribnici (današnjoj Podgorici) koja je bila deo srednjovekovne srpske države Duklje koja je postojala od VII veka do druge polovine XII veka. U istorijskim izvorima se navodi da je preminuo 13. februara 1199. ili 1200. godine u manastiru Hilandar koji je sa Svetim Savom obnovio.

Porodica

Otac Stefana Nemanje je bio srpski vlastelin Zavida koji je pripadao dinastiji Vukanović. On je prognan iz Raške i u žitiju Svetog Simeona piše da su mu braća oduzela zemlju. Zavida je otišao u Duklju gde mu je rođen najmlađi sin Stefan Nemanja. On je prvo kršten u rimokatoličkoj crkvi, a kada se sa porodicom vratio u Rašku, kršten je u crkvi svetih Petra i Pavla u Rasu po grčkom obredu.

Stefan Nemanja je imao tri starija brata: Tihomira koji je vladao Raškom, Stracimira koji je vladao oblastima oko Zapadne Morave i Miroslava koji je upravljao Zahumljem. Takođe je imao sestru Vojslavu koja je bila udata za bosanskog bana Kulina i još jednu sestru čije ime nije poznato. Neki istoričari su smatrali da je Nemanjin deda bio veliki župan Vukan, a drugi su tvrdili da je u pitanju Vukanov sinovac Stefan Vukan.

Nemanjina žena je bila plemkinja Ana o čijem se poreklu ne zna mnogo. Oni su imali tri sina: Vukana (oko 1165. – 1208), Stefana Prvovenčanog (oko 1166. – 1227.) i Rastka (1169. – 1236.), kao i tri ćerke: Jefimiju koja je bila udata za Manojla Duku, Elenu koja je bila žena bugarskog kralja Ivana Asena i ćerku nepoznatog imena koja je u braku sa plemićem Tihomirom rodila Konstantina I koji je bio bugarski car.

Dolazak na vlast

1163. godine vizantijski car Manojlo I Komnin je proglasio Nemanjinog najstarijeg brata Tihomira za velikog župana. U pohodima Vizantije protiv Mađara, Tihomir je bio na Manojlovoj strani i zauzeti su Zemun i gradovi od Splita do Bara.

Oko 1165. godine Nemanja se susreo sa Manojlom koji mu je dao da upravlja župom Dubočicom i učinio ga je svojim vazalom. Smatra se da je Manojlo to uradio sa ciljem da pridobije njegovu podršku u čestim sukobima sa kraljevinom Mađarskom.

Svađe sa braćom i zatočeništvo

Oko 1166. godine Stefan Nemanja je postao udeoni knez i upravljao je oblastima oko Toplice, Ibra, Rasine i Puste Reke. Počeo je da gradi manastir svetog Nikole i manastir posvećen Bogorodici u Kuršumliji što su mu starija braća zamerila. Njima je, zapravo, smetalo to što je Nemanja pokušao da se uz pomoć Vizantije i crkve domogne titule velikog župana. On je tvrdio da Tihomir vodi vizantofilsku politiku zbog čega je zarobljen. Bio je zatvoren u tamnici iz koje je video samo pećine. U Nemanjinim žitijima piše da je molio svetog Đorđa da ga oslobodi i da mu je obećao da će mu, zauzvrat, sagraditi manastir.

Nemanju su pristalice oslobodile i pomogle su mu da postane veliki župan Raške. Njegova starija braća su pobegla u Vizantiju, a on je održao obećanje i 1171. godine je počeo da gradi manastir Đurđevi Stupovi.

Pomirenje sa braćom

Manojlo je pružio utočište Tihomiru, Stracimiru i Miroslavu i dao im je vojsku kako bi povratili vlast. 1168. godine se odigrala bitka kod Pantina u kojoj su Nemanjine snage potisle protivničku vojsku u Sitnicu. U reci se udavio veliki broj vojnika među kojima je bio i Nemanjin brat Tihomir. Nakon bitke, Nemanja se pomirio sa braćom i dao im je vlast u njihovim udeonim kneževinama. Takođe je priznao vrhovnu vlast Vizantije, a Manojlo ga je prihvatio za vladara Raške.

Borba protiv Vizantije

1170. godine Nemanja je osvojio Zetu kojom je do tada upravljao vizantijski vazal, knez Radoslav.

U martu 1171. godine Manojlo se sukobio sa Mletačkom republikom i naredio je da se zapleni njihova imovina koja se tada nalazila na teritoriji Vizantije. Zbog toga je mletačka ratna flota napala vizantijske posede, a podržala ih je kraljevina Ugarska, Sveto rimsko carstvo i Fridrih Barbarosa.

1172. godine ovom savezu se priključio i Stefan Nemanja koji je napao Kotor. Pošto je ugarski kralj Ištvan III preminuo, Manojlo je 1173. godine za kralja Ugarske postavio svog kandidata Belu III koji je vladao do 1196. godine. Savez je dodatno oslabljen jer je mletačku vojsku zadesila epidemija na grčkom ostrvu Hiosu. Pošto je jedino Raška ostala u borbi protiv Vizantije, Manojlo je krenuo sa vojskom da je zauzme, a Stefan Nemanja je pobegao u planine.

Priznavanje vizantijske vlasti

U Carigradu se predao Manojlu i dao mu je svoj mač kao znak poniznosti. Vizantijski car je obnovio vazalne obaveze sa Nemanjom i dozvolio mu je da ostane veliki župan Raške. Pošto je tokom zarobljeništva živeo u manastiru Bogorodice Evergetide, u Raškoj je, u njenu čast, sagradio manastir Bogorodice Dobrotvorke (Studenicu).

U narednom periodu, Stefan Nemanja je nastojao da učvrsti centralnu vlast, a Tihomirovog sina Prvoslava je naterao da se odrekne vlasti. Ispunjavao je svoje vazalne obaveze i Vizantiji je slao vojsku koja je učestvovala u njenim pohodima.

Okretanje Papstvu i nova osvajanja

Nakon Manojlove smrti koja se dogodila 24. septembra 1180. godine, uticaj Vizantije je oslabio zbog čega su joj Kraljevina Ugarska, banovina Bosna i Raška otkazale poslušnost. Raška se, kao i većina vazalnih država, okrenula Papstvu.

1183. godine Stefan Nemanja je sa ugarskim kraljem Belom III napao vizantijske posede u dolini reke Morave i tom prilikom su zauzeli Beograd, Braničevo, Ravno (današnja Ćuprija) i Niš. Iako su njihove vojske došle do Sredeca (današnje Sofije), Mađari su se povukli, a Nemanja je nastavio pohod u kome je zauzeo nišavsku oblast, Lipljan, Binačku Moravu, Vranje, prizrensku oblast i oba Pologa.

Do januara 1186. godine Stefan Nemanja je osvojio celu Duklju i Kotor u kome je sagradio svoj dvorac. Takođe je ovladao Zetom zauzevši sledeće gradove: Danj, Sard, Drivast, Skadar, Svač, Ulcinj, Bar i Risanj. U njima je došlo do velikih borbi jer su vizantijske pristalice pružale otpor.

U tom periodu, Nemanjina braća su pokušala da zauzmu Korčulu i Dubrovnik, ali u tome nisu uspeli. 27. septembra 1186. godine Dubrovačka republika i Raška su sklopile mir kojim se Dubrovčanima garantovala slobodna trgovina i korišćenje šuma u Raškoj, a stanovnici Raške je dozvoljen slobodan promet u gradu.

Potraga za novim saveznikom

Pošto se krajem 1185. godine vizantijski car Isak II oženio Margaritom, ćerkom ugarskog kralja Bele III, dogovoreno je da u miraz dobije oblasti koje su se nalazile u Nemanjinom posedu. Zbog toga je veliki župan morao da pronađe drugog saveznika. Smatrao je da bi to mogao biti sveti rimski car Fridrih Barbarosa koji je predvodio krstaše u III krstaškom ratu, a pritom je bio i neprijatelj Vizantije.

27. jula 1189. godine Stefan Nemanja i Fridrih Barbarosa su se sreli u Nišu, ali rimski car tada nije prihvatio ono što mu je župan ponudio. Četiri meseca kasnije, Fridrih je planirao da napadne Carigrad zbog čega je sklopio savez sa Nemanjom i Bugarima. Savez je ubrzo raskinut jer su krstaši prebačeni u Malu Aziju odakle su nastavili svoje pohode.

Prihvatanje uslova koje je postavio Isak II

Nemanja je, u međuvremenu, zauzeo Pernik, Zemen, Velbužd, Žitomisk, Stobi i Skoplje. Krajem 1190. ili početkom 1191. godine vizantijska vojska ga je porazila zbog čega je bio primoran da se povuče. Oni su opustišili taj deo Raške i spalili su njegov dvorac.

Nakon ovoga, Nemanja je sklopio mir sa vizantijskim carem Isakom II. Od svih oblasti koje je osvojio, priznati su mu Kosovo sa Lipljanom i Metohija do Prizrena. Takođe je određeno da će ga naslediti srednji sin Stefan Prvovenčani koji će se oženiti Evdokijom Anđel, sinovicom Isaka II.

1192. ili 1193. godine Mađari su napali Rašku, ali Nemanja se odbranio uz pomoć Vizantije. Ovo je, ujedno, bio i poslednji rat u kome je učestvovao. Tada je nastao najstariji ćirilični dokument, Miroslavljevo jevanđelje, koji je pisan za Nemanjinog brata Miroslava.

Odlazak sa vlasti i monaštvo

25. marta 1196. godine Nemanja je na velikom državnom saboru vlast predao svom srednjem sinu Stefanu Prvovenčanom. Najstarijem sinu Vukanu je poverio Zetu, Travuniju, Hvosno i Toplicu.

Nakon sabora, Stefan Nemanja i njegova supruga Ana su se zamonašili u episkopskoj crkvi Petra i Pavla u Rasu. Oni su dobili imena Simeon i Anastasija. Simeon je godinu dana proveo u manastiru Studenica, a u novembru 1197. godine je otišao kod sina Rastka, tj. monaha Save, na Svetu goru. 1198. godine zajedno su obnovili manastir Hilandar.

Smrt i kanonizacija

13. februara 1199. ili 1200. godine Stefan Nemanja se upokojio u manastiru Hilandar. Svetogorski savez ga je proglasio za sveca i Srpska pravoslavna crkva ga slavi 26. februara po gregorijanskom kalendaru, tj. 13. februara po julijanskom kalendaru.

1208. godine Sava je preneo očeve mošti u Rašku i nad njima je pomirio zavađenu braću Vukana i Stefana koja su se borili za vlast. Od tada pa do dana današnjeg, posmrti ostaci Stefana Nemanje se nalaze u manastiru Studenica.

Verska politika

Stefan Nemanja je bio veoma pobožan i sagradio je i obnovio veliki broj manastira i crkava. Za vreme njegove vladavine, pravoslavlje je postalo državna vera. Takođe je bio u dobrim odnosima sa svetim rimskim carstvom jer su u njegovoj državi živeli i rimokatolici. Njegove zadužbine su:

• Manastir Bogorodice kod Kuršumlije (pre 1168. – 1172.);
• Manastir svetog Nikole kod Kuršumlije (pre 1168.);
• Manastir svetog Đorđa u Rasu – Đurđevi stupovi (posle 1168.);
• Manastir Bogorodice Dobrotvorke – Studenica (1183. – oko 1191.);
• Manastir Hilandar (1198);
• Manastir svetog Nikole (Končul ili Kazinovići) na Ibru;
• Manastir Bogorodice Bistričke na Bistrici kod Bijelog Polja;
• Ženski manastir Bogorodice u Rasu;
• Manastir svetog arhangela Mihajla u Skoplju (obnovio);
• Crkva svetog Nikole u Nišu;
• Crkva manastira svetog velikomučenika Pantelejmona u Nišu (obnovio);
• Manastir svete Bogorodice Gradačke (ibarski Gradac) – pominje se od njegovog doba;
• Manastir svetog Nikole u Dabru (Banja) kod Priboja – pominje se od njegovog doba;
• Manastir svetog Đorđa u Dabru (Orahovica ili Mažići) kod Priboja – pominje se od njegovog doba.

Takođe je pomagao hrišćanske svetinje koje se nalaze u drugim zemljama, a to su:

• Crkva Svetog groba u Jerusalimu,
• Crkva svetog Jovana Preteče u Jerusalimu,
• Crkva svetog Teodosija u pustinji kod Vitlejema,
• Crkva svetih apostola Petra i Pavla u Rimu,
• Crkva svetog Nikole u Bariju,
• Manastir Bogorodice Evergetide u Carigradu,
• Manastir svetog Dimitrija u Solunu.

Borba protiv jeretika

Stefan Nemanja se borio protiv bogumila koji nisu priznavali vizantijsku državnu i crkvenu vlast. Pošto je bogumilstvo bilo rasprostranjeno u Raškoj i Bosni, župan je bio primoran da preduzme ozbiljne mere.

1170. godine je sazvao državni sabor na kome je odlučeno da se jeretici kazne. Oni su pružili otpor, ali Nemanjina vojska im je oduzela imovinu, prognala ih je iz zemlje, spaljivala ih je na lomači, žigosala ih je po telu, itd. Osim bogumila, stradao je i Soko Grad koji je bio njihovo uporište. Oni koji su uspeli da pobegnu, utočište su našli u Bosni gde su ih prihvatili Kulin ban i Crkva bosanska.

Serija o Nemanjićima

Iako se dvestogodišnja vladavina Nemanjića smatra najboljim periodom u istoriji Srbije, nije snimljeno mnogo ostvarenja u kojima se to prikazuje. 2017. godine je počeo rad na seriji „Nemanjići – rađanje kraljevine“ koja predstavlja najskuplju srpsku seriju svih vremena. Ulogu Stefana Nemanje tumači glumac Mladen Nelević koji je publici poznat kao Jovo Radmilović u seriji „Budva na pjenu od mora“.