Svetozar Marković

Biografija

Svetozar Marković je bio srpski politički aktivist, književni kritičar, socijalistički mislilac i publicista. Rođen je u Zaječaru, 21. septembara 1846. godine, a umro u Trstu, 10. marta 1875. godine. Razvio je aktivističku antropološku filozofiju s određenim programom društvenih promjena.

U srpskoj istoriji 19. vijeka nije bilo političke ličnosti koja je iznosila oštre kritike postojećeg poretka i društvenog života, kao što je bio Svetozar Marković. On je iz više razloga izuzetno značajna ličnost u političkom razvitku Srbije.

O njegovom životu i radu napisano je mnogo ozbiljnih naučnih rasprava u kojima je došla do izražaja originalnost njegovih ideja, posebno programa o organizovanju države po načelu samouprave, kao osnove narodnog blagostanja. Svetozar Marković prešao je evolutivni put, od podržavanja izvornih ideja socijalizma, do zalaganja za ideje demokratskog radikalizma.

Lični život

Porodica Svetozara Markovića vodi porijeklo iz Starog Kolašina. Svetozarev djed Marko, po kojem je porodica dobila prezime Marković, doselio se u Srbiju oko 1820. godine. Svetozar je, objašnjavajući izlive žestine u svom karakteru, napisao da je njegov djed po ocu bio hajduk oko dvadeset godina, te da je bio nadaleko poznat po svojoj teškoj naravi.

Svetozar Marković bio je sin Radoja Markovića, policijskog službenika i Stane Marković. Svetozar je imao četiri sestre: Persidu, Katarinu, Milicu i Hristinu i brata Jevrema. Majka mu je rano umrla, pa mu se otac nakon njene smrti oženio Marijom (rođena Rajić), udovicom Pante Perišića. Godine 1854. Svetozar ostaje bez oca. Tada je brigu o djeci, Svetozaru, njegovim sestrama i bratu, preuzela Marija.

O sebi, svom životu i nekim od ličnih stavova, Svetozar Marković je napisao: „Rodio sam se-bez svoje krivice. Krstili su me i zapisali da pripadam izvjesnoj vjeri i odmah s time natovarili na mene red obvezanosti-bez mog odobrenja. Uveli su me u društvo sa izvjesnim običajima i zakonima, propisali mi pravila za svaki korak u životu, ne pitajući da li se ja slažem sa tim istim pravilima. Ako ne priznajem običaje protiv kojih se, može biti, buni moj um i moje osećanje, odmah viču: „Kvari moral, razvraća društvo!“ Ako ustajem protiv zakona koji su, može biti, protivni svim mojim pojmovima o pravu i koji, može biti, oduzimlju mi sva prava ličnosti čovjeka, odmah viču: „Buntovnik! Vežite ga! Kaznite ga!“ Mene pritiskuju i dave sa svih strana, a ja zar da nemam ni toliko prava da rečem: „Ljudi! Ne davite i mene i sebe. Ima mjesta za sve nas. Samo dajte da se ovako uredimo“.

U periodu njegovog odrastanja, kada je pohađao osnovnu školu i nižu gimnaziju, u Srbiji su se dešavale značajne promjene u društvu i državi. Ustavobraniteljski režim sa hijerarhijski uređenom birokratskom strukturom, tada je pokazivao znake ubrzanog opadanja i dekadencije. Sela su pogođena prvim privrednim krizama u ubrzanom raspadanju porodičnih zadruga.

Školovanje

Svetozar Marković djetinjstvo je proveo u Zaječaru, a potom u gradu Jagodina. Porodica se preselila u Kragujevac 1856. godine.

Svetozar je kršten u gotskoj crkvi, u čijim je knjigama zaveden tačan datum njegovog rođenja, 21. septembar. Zbog očevog učestalog službenog premještaja, u Jagodini (Svetozarevu) je pohađao osnovnu školu.

Godine 1860. počeo je pohađati gimnaziji u Beogradu, a 1863. godine studirao je u Beogradu studije tehnike, na najvećem vaspitno-obrazovnom tijelu u Srbiji, osnovanom 1808. godine.

U Beogradu se zainteresovao za književnost i politiku, po ugledu na Vuka Karadžića i Vladimira Jovanovića, vodećeg srpskog liberalista.

Zbog svog izvanrednog učenja i zalaganja, profesori su ga jednoglasno nominovali za postdiplomsku stipendiju za studij u inostranstvu.

Odlučio je studirati u Rusiji, posebno u Sankt Petersburgu. Sljedeće tri godine živio je u Rusiji gdje je pao pod uticaj ruskih radikala 1860-ih, pa ga je njegova politička agitacija prisilila da napusti Rusiju i ode u Švicarsku na Univerzitet u Cirihu.

Marković je nastavio svoje prekinute studije, a u slobodno vrijeme je pisao članke o društvenim i političkim pitanjima. I tu je politika prepriječila put studija, a kad su mu ukinuli stipendiju, vratio se u Beograd s novim idejama.

Marković je odmah počeo privlačiti pažnju, a od 1868. godine, pa sve do svoje rane smrti, postao je jedna od vodećih figura na srbijanskoj političkoj sceni.

Povratak na Balkan

Vrlo mlad postao je publicista. Zbog svog članka „Srpske obmane“, koji je izašao u novosadskoj „Zastavi“ izgubio je stipendiju, pošto je ovim člankom napao državni sistem u Srbiji, a naročito birokratiju. Ostavši bez stipendije, vratio se u Srbiju gde je počeo da izdaje list „Radenik“, (od 1871. do 1872. godine), a nakon toga je 1873. godine u Kragujevcu izdavao list „Javnost“.

Nedugo nakon što je vratio, okupio je malu grupu studenata, koja je uključivala i budućeg radikalnog vođu Nikolu Pašića. Marković je tražio da preuzme vodstvo nad omladinskim krilom iz Liberalne stranke. Kongres Omladine sastao se krajem avgusta 1870. godine u gradu Novom Sadu, koji je tada bio u rukama Austro-Ugarske, a ipak blizu tadašnje srpske granice.

Marković i njegovi kolege radikali, predložili su rezoluciju kojom se poziva na decentralizaciju i brojne društvene mjere koje su počele sa rješenjem problema nacionalnosti u Austro-Ugarskoj i istočno pitanje bazirano na načelu slobodnog čovječanstva.

U martu 1872. godine, Vlada je odlučila uhapsiti Markovića, međutim, unaprijed upozoren, pobjegao je preko Save na mađarski teritorij. Konačno, Vlada je zabranila list „Radnik“ u maju 1872. godine zbog bogohuljenja i izdaje.

Do 1872. godine Marković je u svojim djelima razvio aktivističku antropološku filozofiju, s određenim programom društvenih promjena. Marković je mislio da pravi intelektualci pomažu svojim ljudima da postanu svjesni svojih patnji i njihovih stvarnih potreba i da proizvode radikalnu promjenu u njihovim uslovima. Socijalna revolucija, stoga, pretpostavlja ukupnu intelektualnu moć naroda.

Marković je tvrdio da srpski revolt protiv Osmanlija ima socijalni karakter, a ne vjerski. Bio  je u društvenoj organizaciji srpskih seljaka koji su odigrali vodeću ulogu u eventualnom uspješnom rušenju osmanske vladavine, ali  nedovoljne da spriječe da nova država postane despotizam koji je doveo u život parazitsku birokratiju.

Po njemu, rast Srbije, dok je ta birokratija bila u kontroli, ne bi dovela do veće slobode, već samo jačanje moći te birokratije. Kao alternativa ovom Marković je zagovarao demokratski federalizam.

Marković je idealizovao staru balkansku patrijarhalnu strukturu, zadrugu, i vjerovao je da država samo treba služiti koordiniranju aktivnosti opština ili malih zajednica organizovanih po principu zadruga. Zapravo, preferirao je federalnu i revolucionarnu Srbiju. U to je vrijeme Marković je intenzivno proučavao socijalizam. I iz ovog okvira za analizu Srbije došao je temelj za rast pokreta.

Zahvaljujući Svetozaru Markoviću svijest o potrebi veće samostalnosti opština i drugih lokalnih jedinica kao i o njihovom organizovanju po samoupravnom principu, sve je više dolazila do izražaja u Srbiji.

Marković je u početku bio vrlo blag prema novoj konzervativnoj Vladi koja je došla na vlast. „Javnost“ i kritika brzo su postali strastveniji. Vlada je izgubila strpljenje, a 08. januara 1874. Marković je uhapšen, iako je do tada predao uredništvo. U međuvremenu su njegovi pristaše vodile još jedan novinski list „Glas javnosti“, koji je započeo u očekivanju da će „Javnost“ biti zabranjena.

Suđenje

Marković je već neko vrijeme bio u lošem zdravstvenom stanju. Vrijeme je provodio u vlažnoj, slabo zagrijanoj ćeliji u zatvoru u Požarevcu. Njegovo suđenje za krivična djela započelo je 19. februara 1874. godine.

Uspio je u obrani protiv optužbi da je uvrijedio Narodnu skupštinu. Potom je pokrenuo obranu slobode štampe.

Suđenje je privuklo javnost, uključujući i mnoge lokalne seljake. Kao rezultat suđenja, Marković je postao simbol rastućeg nezadovoljstva prema vladi. Kazna zatvora trajala je 18 mjeseci.

Međutim, do tada su se njegovi zdravstveni problemi razvili u tuberkulozu. Kazna je dodatno smanjena na devet mjeseci; bilo je sigurno da će preživjeti svoju zatvorsku kaznu. Oslobođen je 16. novembra 1874. godine i otišao u Jagodinu kako bi se oporavio.

Književnost i kritika

Svetozar Marković bio je glavni književni kritičar svoga doba, koji je prvi uvodio doktrinu socijalne reforme među Srbima. Za razliku od ranijih trendova, vjerovao je da književnost treba aktivno služiti potrebama većine ljudi i baviti se osnovnim problemima svakodnevnog života.

Bio je prvi pobornik realističkog književnog pravca i socijalistički teoretičar. Sav svoj rad usmerio je u pravcu rješavanja političkih problema i spremanje naroda za ostvarivanje građanskih prava putem revolucije.

On je pisao o mnogim tadašnjim problemima: o nacionalnim pitanjima, politici, pravu, ideologiji, ekonomiji, književnosti, pa čak i praktičnim stvarima iz svakodnevnice. Obim njegovog interesovanja bio je vrlo širok. Uz bugarskog književnika, revolucionara i teoretičara Ljubena Karavelova, oštro je započeo borbu protiv romantizma u književnosti.

U Petrogradu je napisao članak „Pjevanje i mišljenje“ i poslao ga uredniku Matice novosadske, 1868. godine. Kako je pisalo u pismu koje je poslao uz članak, imao je za cilj da iskaže dio svojih misli o srpskoj književnosti koje ga odavno brinu.

Ovaj članak je ugledao svjetlo dana u časopisu. Sastoji se od četiri cjeline sa podnaslovom cijelog članka „Jedna panorama iz naše lijepe književnosti“. Same cjeline nisu dobile podnaslove, ali se mogu formulisati na osnovu sadržaja:

Prvi dio, o kritici – Marković dijeli kritičare na dva tipa: realiste i estetičare. Realisti imaju za cilj da analiziraju djelo na način da se pitaju da li djelo odgovara ljudskim potrebama. Dok su po njemu, estetičari vaspitani u školi filozofa idealista koji su postavili norme, šta je to lijepo ili šta je strašno, uzvišeno i tragično.

Drugi dio, o poeziji – Marković je smatrao da je tadašnja srpska poezija skup fantastičnih scena, ljubavnih izjava, smiješnih budalaština i praznih fraza. Po njemu je srpska ljubavna poezija bila besplatna pustinja kopriva. Iako nije protiv same ljubavne poezije, jer je smatrao da osjećanje ljubavi ima svoju vrijednost, jasno je protiv stvaranja bolesti i nakarade od ljubavi.

Treći dio, o prozi – U prozi Marković vidi isti problem kao i u poeziji. Napisao je da u vremenu kada društveni život zaudara na trulež, pjesnici pjevaju o ružama, slavujima, gledanju zore. Po njemu, savremeni društveni roman trebao bi da sadrži dubinu i istinitost psihološke analize života i da bude najsigurnije sredstvo da se iskažu i na vidik iznesu bolesti društvenog organizma.

Četvrti dio, o cilju članka – U ovom dijelu članka piše o svojim tekstovima objavljenim u listovima, gdje je analizirajući književnost imao za cilj opredjeljenje njenog opšteg pravca.

Godine 1870. objavljen je njegov članak „Realnost u poeziji“ u vidu polemike. U ovom članku piše da su pravi pjesnici ličnosti u narodu koje su dublje osjetili sve patnje naroda i koji su vješti da ta osjećanja prenesu u pisanoj formi. Takav je po njemu bio crnogorski pjesnik Petar Petrović Njegoš.

Realizam Marković definiše kao narodni život. Njegovi spisi su manifesti srpskog realizma. Vrijednosti ovih spisa su i u tome što su pisce vratili stvarnosti i životu, stvarnim problemima i potrebama i što su kao sadržinu književnog djela istakli objektivne činjenice.

Isto tako njegovi spisi su dali definiciju društvenom romanu i ukazali na istinsku prirodu pjesnika. Ovi Markovićevi spisi uticali su na prestanak asocijalnosti u književnosti; veoma se razvila seoska realistička pripovijetka; roman dobija kritičku notu; prevode se ruski realistički klasici.

Njegovo najveće djelo „Srbija na istoku“, raspravlja o ekonomskim, društvenim i političkim problemima Srbije sa socijalističkim posmatranjem.

Djelo Svetozara Markovića „Srbija na istoku“, prvog teoretičara socijalizma, ni danas nije izgubilo na aktuelnosti. Ovo je najličnije i vrlo upečatljivo Markovićevo djelo, koje je pisano za vrijeme kada je evropski socijalizam bio podijeljen borbom između Bakunjina i Marksa.

Marković je svojim djelom izvršio adaptaciju evropskoga socijalizma prema prilikama u tadašnje vrijeme u njegovoj zemlji i tako dao idejnu osnovu za njihov razvitak u zemlji. Zbog svega toga ova rasprava je Markovićeva jedna od najvažnijih, najboljih i misaono najjačih njegovih napisanih dijela.

Uticaj Svetozara Markovića bio je vrlo značajan; bio je prvenstveno društveni i politički mislilac i publicist. U 1870-ima Marković u Srbiji i Vaso Pelagić u Bosni i Hercegovini bili su vodeći kritičari..

Na kraju romantizama u srpskoj književnosti, objavio je članak „Pjevanje i mišljenje“, a zatim raspravu „Realni pravac u nauci i životu“, (1871-1872. godine), kojima je težio da pokrene preokret u srpskoj književnosti.

Pjesnike je krivio za loš ukus publike, sujeverje u narodu i odsustvo socijalnih i kulturnih perspektiva u tadašnjem srpskom društvu. Nije štedeo kritika ni najveće pjesnike srpskog romantizma, Lazu Kostića i Đuru Jakšića, dok je prema Jovanu Jovanoviću Zmaju bio više obzirniji.

Uz kritiku tadašnjeg pjesništva, Marković je oštro kritikovao i tadašnju proznu književnost, kada je njegov članak „Realni pravac u nauci i književnosti“ bio široko zasnovana rasprava na naučnom socijalizmu, o društvu i istoriji, te o tokovima u društvu, koji su dovodili do naučnog gledanja na te procese i zakonitosti.

Đura Jakšić je počeo da piše socijalne pjesme. Zmaj je u potpuno podržao pokret nove omladine, iako je u svojoj političkoj poeziji imao dosta elemenata realizma. Od Markovićeve pojave na književnoj sceni, sve više su se počeli pojavljivati prozni pisci, a sve manje pjesnici. Skoro svi novi književnici bili su uvijek sa vrlo kritičkim stavom prema savremenim društvenim tokovima.

Protagonisti populizma kao što su ruski Nikolaj Mihajlovski i srbijanski Svetozar Marković preveli su djela nekih svjetskih realista. S ponosom je isticao na realne romane Jakova Ignjatovića. Praktički svi novi pisci – Milovan Glišić, Laza Lazarević, Janko Veselinović i Simo Matavulj su bili  na ovaj ili onaj način pod uticajem realizma, uključujući Jašu Tomića i pjesnika Vladimira M. Jovanovića. Pod Markovićevim uticajem, Glišić je preuzeo prevod Gogoljeve „Mrtve duše“ i Tolstojev „Rat i mir“.

Na izborima 1875. godine socijalistički radikali postigli su značajne rezultate i bile su neko vrijeme značajna snaga u srbijanskoj politici. Međutim, nije bilo u mogućnosti ostati ujedinjeni dugoročno. Godine 1881. Nikola Pašić i drugi sljedbenici Markovića osnovali su novu radikalnu stranku.

Socijalističke ideje Svetozara Markovića živjele su za njim. Na primjer, Jovan Skerlić počeo je raditi za razne socijalističke novine, kao što su „Socijaldemokrat“, „Radničke novine“ i „Djelo“.

Mnogi ga srpski tradicionalisti smatraju heretikom i opasnim modernistom. Marković je bio najbolji i najsigurniji u filozofiji, istoriji i etici. On je glavni predstavnik jedne važne filozofske škole kojoj su skloni mnogi članovi čija je misao u velikoj mjeri zaokupljena prirodom i sudbinom čovjeka i društva.

Kraj života

Marković je otišao u Beč. Tamo su mu ljekari rekli da ima malo nade za ozdravljenje, a preporučili su da ode u Dalmaciju gdje je klima bila toplija i pogodnija za njegovo zdravstveno stanje.

Došao je u Trst, ali tamo mu se zdravlje još više pogoršava. Nije se oporavio i umro je 26. februara 1875. godine u 29. godini života. Pokopan je u Jagodini gdje je proveo veći dio svoje mladosti.

Posljednje riječi su mu bile: „Zadrži suze i radi za svoj narod“. U kratkom periodu svog života ostvario je vrlo obiman teorijski opus, uz aktivan politički rad. U domenu teorije politike ostvario je zapažene radove o konceptu federalizma, države, nacionalnog pitanja i partije.

Jugoslavenski film o njegovom životu, „Svetozar Marković“, nastao je u režiji Eduarda Galića, a prvi put je prikazan 1980. godine.

Univerzitetska biblioteka u Beogradu nazvana je po Svetozaru Markoviću, zajedno s brojnim institucijama u Srbiji. Uvršten je u 100 najistaknutijih Srba. U Kragujevcu i danas postoji njegova kuća.

Bibliografija

• „Pjevanja i mišljenja“ (1869. godine)
• „Realnost u poeziji“ (1870. godine)
• „Srbija na istoku“ (1872. godine)
• „Načela narodne ekonomije“ (1874. godine)