Franjo Tuđman

Biografija

Franjo Tuđman je bio jugoslovenski i hrvatski istoričar i političar, osnivač i prvi predsednik Hrvatske demokratske zajednice (HDZ), te prvi predsednik Republike Hrvatske. Rođen je 14. maja 1922. godine u Velikom Trgovišću. Preminuo je 10. decembra 1999. godine u Zagrebu. Iz braka s Ankicom Tuđman imao je sinove Miroslava i Stjepana, te ćerku Nevenku.

Bio je član Narodnooslobodilačke borbe i Saveza komunista Jugoslavije, sve dok zbog nacionalističkih ideja koje je objavljivao u svojim radovima nije isključen iz stranke. Godine 1989. osnovao je Hrvatsku demokratsku zajednicu čiji je lider bio sve do smrti.

Na prvim višestranačkim izborima izabran je za predsednika Socijalističke Republike Hrvatske, a nakon proglašenja nezavisnosti izabran je za prvog predsednika samostalne Republike Hrvatske. Tu dužnost je obavljao do decembra 1999. godine.

Bio je vrhovni komandant hrvatske vojske tokom rata na području Hrvatske i Bosne i Hercegovine.

Detinjstvo, mladost i obrazovanje

Franjo Tuđman je rođen 1922. godine u porodici Stjepana i Justine Tuđman (rođena Gmaz). Imao je dva brata, Ivicu i Stjepana.

Njihov otac Stjepan je bio član Hrvatske seljačke stranke (HSS) i načelnik opštine Veliko Trgovišće. Justina je bila domaćica i preminula je 1929. godine.

Tuđman je u periodu od 1929. do 1993. godine pohađao osnovnu školu u rodnom mestu, a od 1935. do 1939. Drugu mušku građansku školu u Zagrebu. Nakon toga je upisao Trgovačku akademiju Udruženja trgovaca.

Učešće u Drugom svetskom ratu i vojna služba

Premda je njegov otac podržavao hrvatski nacionalni pokret, HSS i Vlatka Mačeka, Franjo Tuđman je 1941. godine napustio školu i pridružio se antifašističkom pokretu. Sledeće godine je postao član Komunističke partije Jugoslavije.

U ratu je prvo bio rukovodilac ilegalne partizanske štamparije „Glas Hrvatskog zagorja“, te zamenik komesara Drugog zagorskog partizanskog bataljona. Godine 1944. postao je zamenik komesara Brigade Braća Radić, te komesar 32. divizije i načelnik Personalnog odseka Štaba 10. korpusa.

U januaru 1945. godine preselio se u Beograd, gde je radio u kao načelnik Drugog sektora u Vrhovnom štabu Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije (NOVJ).

Uporedo sa tim je u periodu od 1955. do 1957. godine pohađao Višu vojnu akademiju JNA.

Otprilike u isto vreme počeo je da objavljuje radove o vojnoj istoriji i doktrini, u kojima je zastupao ideju o univerzalnom značenju partizanskog rata.

U maju 1954. godine je postao sekretar, a četiri godine kasnije predsednik Jugoslovenskog sportskog društva Partizan. Prema pojedinim izvorima, upravo je Tuđman izabrao crno-bele dresove Partizana i to po uzoru na dizajn italijanskog kluba Juventus.

U Generalštabu JNA je od 1957. godine radio kao načelnik Studijskog odela Prve uprave. Iste godine objavio je studiju o partizanskom ratovanju kroz istoriju pod naslovom „Rat protiv rata“.

Tri godine kasnije je stekao čin general-majora, ali je 1961. godine odlučio da napusti vojnu službu.

Akademska karijera

Iz Beograda se vratio u Zagreb gde je osnovao Institut za historiju radničkog pokreta Hrvatske. Na čelu te ustanove koja se danas zove Hrvatski institut za povijest, bio je sve do 1967. godine.

Osnovao je i uređivao list „Putovi revolucije“, te u periodu od 1963. do 1967. godine radio kao vanredni profesor na Fakultetu političkih nauka u Zagrebu.

Zvanje doktora nauka stekao je 1965. godine kada je na Univerzitetu u Zagrebu odbranio disertaciju na temu „Uzroci krize monarhističke Jugoslavije od ujedinjenja 1918. do sloma 1941. godine“.

Stvaralaštvo

Naučnim radom Tuđman je počeo da se bavi ranih 50-ih godina prošlog veka. Napisao je desetine članaka o istorijskim i vojnim temama, te tekstove o međunarodnim odnosima u svetu.

Učestvovao je na kongresima u zemlji i inostranstvu, te držao predavanja studentima u Americi, Kanadi, Austriji, Nemačkoj, Italiji, Čehoslovačkoj i drugim zemljama.

Uporedo sa naučnim i akademskim radom, sarađivao je sa časopisima „Vojno delo“, „Putovi revolucije“, „Forum“, „Hrvatski tjednik“, „Glasnik Hrvatske demokratske zajednice“ i drugima.

Bio je redaktor i pomoćnik glavnog urednika „Vojne enciklopedije“ i „Enciklopedije Leksikografskog zavoda Miroslav Krleža“.

Osim toga, bio je član Upravnog i Izvršnog odbora Matice hrvatske, predsednik Komisije Matice hrvatske za istoriju. Godine 1970. je postao član Društva hrvatskih književnika, a 1987. godine član Hrvatskog centra PENA-a.

U periodu od 1957. do 1989. godine je objavio dela „Rat protiv rata“, „Stvaranje socijalističke Jugoslavije“, „NOR u Hrvatskoj“, „Okupacija i revolucija“, „Uvod u historiju socijalističke Jugoslavije“, „Uzroci krize monarhističke Jugoslavije od ujedinjenja 1918. do sloma 1941.“, „Jugoslavenski odbor i stvaranje zajedničke države jugoslavenskih naroda“, „Velike ideje i mali narodi“, „Nacionalno pitanje u suvremenoj Europi“, „Croatia on trial: the case of the Croatian historian dr. F. Tudjman“ i druga.

Posebnu pažnju je izazvala knjiga „Bespuća povijesne zbiljnosti“ koju je objavio 1989. godine, a u kojoj je izneo svoj pristup o događajima tokom Drugog svetskog rata.

Naime, u tom delu je negirao i umanjivao zločine koje je NDH počinila u periodu svog postojanja. Pored toga, umanjivao je i broj ubijenih Jevreja, Srba i Roma u logoru Jasenovac, te broj Jevreja koji su stradali tokom holokausta.

Ova knjiga je izazvala oštre kritike jugoslovenske javnosti, a njen autor je okarakterisan kao „negator holokausta“.

Od partizana do disidenta i nacionaliste

Već u prvim radovima koje je objavljivao tokom druge polovine 50-ih godina, iznosio je tezu da svaki narod treba da ima svoju vojsku. Zastupao je tezu naoružanog naroda i teritorijalne odbrane.

Njegova kritička izlaganja o delovanju HSS-a i Sporazumu Cvetković – Maček u martu 1964. godine dovela su do optužnice za „buržoasko-nacionalističko skretanje u pristupu nacionalnom pitanju“.

Tri godine kasnije izbačen je iz Saveza komunista, smenjen sa pozicije direktora Instituta za istoriju, zabranjen mu je rad na fakultetu, te je u 45. godini penzionisan.

Zato je svoje ideje o „centralizovanoj Jugoslaviji koja je marginalizovala Hrvatsku“, „Jasenovačkom mitu“ i „srpskom dominantnom i hrvatskom podređenom položaju u Jugoslaviji“ iznosio na sastancima Matice iseljenika Hrvatske i Matice hrvatske u Zagrebu.

Ranih 70-ih njegovi stavovi su postajali sve radikalniji, pa je optužen za nacionalizam. Na suđenju ga je čekala dugogodišnja zatvorska kazna, ali je navodno književnik Miroslav Krleža zamolio Josipa Broza Tita da interveniše.

Umesto višegodišnje robije, Tuđman je osuđen na samo dve godine zatvora. Kazna je kasnije smanjena na devet meseci.

To ga nije sprečilo da svoje nacionalističke ideje širi dalje, pa je u februaru 1981. godine osuđen na tri godine zatvora i zabranu svakog javnog delovanja u trajanju od pet godina.

Kaznu je služio u Lepoglavi, ali je zbog lečenja često puštan na slobodu. U septembru 1984. godine je i zvanično pušten iz zatvora zbog lošeg zdravstvenog stanja.

Svoje ideje o potrebi jedinstva hrvatskog naroda i odbrani „od rastuće velikosrpske hegemonije u Jugoslaviji“, te borbi za „suverenu Hrvatsku“ Tuđman je od 1987. godine širio hrvatskoj dijaspori u Americi, Kanadi i Zapadnoj Evropi. Tamo je sticao sve veći broj pristalica. Svoju nezavisnu Hrvatsku Tuđman je zamišljao kao državu zasnovanu na načelima državnog kapitalizma.

Ipak, nerešeno pitanje bio je status Bosne i Hercegovine i položaj Srba u Hrvatskoj. Tuđman je tvrdio da su „BiH i Hrvatska geografski-saobraćajno-privredna celina“, pri tome čvrsto verujući da su Muslimani zapravo „Hrvati islamske vere“.

Kada je u pitanju položaj Srba u Hrvatskoj, Tuđman će devedesetih godina pokazati svoje stavove o tome, ali koncem osamdesetih tvrdio je da njihovo pravo na otcepljenje može narušiti ideju hrvatskog političkog, teritorijalnog i nacionalnog jedinstva.

Stvaranje HDZ-a i prvi višestranački izbori u Jugoslaviji

Franjo Tuđman je u junu 1989. godine osnovao Hrvatsku demokratsku zajednicu (HDZ) čija ideja vodilja je bila stvaranje programa državnog osamostaljenja Hrvatske.

Želeo je da na jednom mestu okupi različite političke frakcije u Hrvatskoj kako bi se borile za isti cilj – nezavisnu državu.

Na prvim višestranačkim izborima koji su održani u maju 1990. godine Tuđmanov HDZ je osvojio preko 60 odsto poslaničkih mandata u Saboru.

Hrvatski sabor ga je 30. maja iste godine izabrao za predsednika Predsedništva Savezne Republike Hrvatske. U Hrvatskoj se taj datum do 2000. godine slavio kao Dan državnosti.

Na direktnim predsedničkim izborima koji su održani 1992. godine je sa 56.7 odsto glasova izabran za prvog predsednika Republike Hrvatske. U junu 1997. godine dobio je 61.4 odsto glasova, te je dužnost predsednika Hrvatske obavljao do smrti.

Njegov HDZ je na svim izborima od 1992. godine do 2011. godine osvajao najviše glasova.

Rat u Hrvatskoj

Nezvaničnim početkom rata u bivšoj Jugoslaviji mnogi smatraju događaj na zagrebačkom stadionu „Maksimir“ 13. maja 1990. godine, tokom fudbalske utakmice između Dinama i beogradske Crvene zvezde.

Naime, tada je došlo do krvavih sukoba između navijača Dinama i Zvezde tokom koga su uzvikivane nacionalističke parole i skoro potpuno demoliran stadion.

Bio je ovo tek uvod u sve ono što će se desiti stanovništvu u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini između 1990. i 1995. godine.

U junu 1990. u Hrvatskom saboru je izglasano da šahovnica postane državni simbol Hrvatske, te da je moraju nositi svi radnici u državnoj službi.

17. avgusta počela je tzv. Balvan revolucija, protestni pokret Srba u Hrvatskoj protiv nacionalističkih mera vlasti, te težnje ka otcepljenju od ostatka Jugoslavije. Sve odluke koje je doneo Hrvatski sabor izazvale su proteste kod Srba.

Srbi su blokirali brojne puteve širom Dalmacije postavljajući barikade od oborenog drveća i velikog kamenja kako bi zaustavili hrvatsku policiju u nameri da spreči srpski referendum o nezavisnosti. Revolucija je za rezultat imala stvaranje Srpske autonomne oblasti Kninska Krajina (SAO Krajina).

U oktobru iste godine počelo je ilegalno naoružavanje Hrvatske, a 22. decembra 1990. godine Hrvatski sabor je izglasao novi Ustav po kome su Srbi stekli status nacionalne manjine.

Slovenija i Hrvatska su 25. juna 1991. godine proglasile nezavisnost, a tokom proleća, leta i jeseni hrvatska vojska i JNA su se sukobile u Vukovaru. Grad je skoro do temelja porušen. Posle sukoba u Bjelovaru počela je opsada Dubrovnika.

Franjo Tuđman je 5. oktobra 1991. godine doneo odluku o opštoj mobilizaciji, a istog dana je pobijena srpska porodica u Karlovcu.

Sukobi su se nastavili masakrom Lovasu i Gospiću, te operacijama Otkos 10 i Orkan 91. Bitka za Vukovar okončana je 18. novembra 1991. godine, a istog dana desili su se masakri u Ovčari i Škabrnji.

Hrvatska je međunarodno priznanje dobila 15. februara 1992. godine.

U januaru 1993. godine je pokrenuta Operacija Maslenica, treća ofanzivna akcija hrvatske vojske na Republiku Srpsku Krajinu otkako je ovo područje stavljeno pod zaštitu UNPROFOR-a.

Akcija je trajala do kraja 1993. godine. Poginulo je 513 vojnika i civila među kojima su bile i žene i deca. Sa područja Ravnih kotara proterano je oko 10 000 Srba.

9. septembra 1993. godine započela je Operacija Medački džep tokom koje je hrvatska vojska preuzela kontrolu nad selima Divoselo Litluk i delimično Počitelj. Stradalo je više od 80 srpskih vojnika i civila, a mnogi leševi su pronađeni tek kasnije.

Pod rukovodstvom Franje Tuđmana hrvatske vojne, paravojne i policijske snage su 1. maja 1995. godine krenule u vojno-policijsku akciju pod nazivom „Bljesak“.

Cilj je bio „čišćenje“ Zapadne Slavonije koja je tada bila u sastavu Republike Srpske Krajine od srpskog stanovništva. U momentu napada to područje je bilo pod zaštitom UN-a.

Uprkos tome, za samo 36 sati je proterano više od 150 00 Srba, a 283 ih je ubijeno ili nestalo. Među ubijenim i nestalim je bilo 57 žena i devetoro dece.

Kao reakciju na to kršenje sporazuma o prekidu vatre Vojska RSK je izvela raketni napad na vojne i civilne ciljeve u Zagrebu. Tom prilikom je poginulo šest osoba, a 176 ih je ranjeno.

U avgustu je hrvatska vojska pokrenula Operaciju „Oluja“ koja je za cilj imala zauzimanje najvećeg dela teritorije RSK i uspostavljanje kontrole nad njom.

Za manje od 24 sata postignuto je 80 odsto zacrtanih ciljeva, a vojnike je 6. avgusta u Kninu posetio i lično Franjo Tuđman. RSK je „pala“ 7. avgusta, a sa tog područja proterano je više od 250 000 stanovnika srpske nacionalnosti.

Popaljeno je oko 20 000 kuća, a o broju žrtava se i danas polemiše. Iako je Ministarstvo zdravlja Republike Hrvaske navelo da je tokom akcije poginulo 174 hrvatskih civila i 726 srpskih vojnika, brojevi su na žalost mnogo veći. Prema podacima kojima raspolaže „Veritas“ poginulo je i nestalo 2 313 Srba, od toga 1 205  civila.

Tokom iste akcije avioni hrvatskog vazduhoplovstva raketirali su kolonu izbeglica kod Bosanskog Petrovca. Tom prilikom stradalo je devet civila od kojih su četvoro bila deca. Za ovaj zločin odgovaralo je pet hrvatskih oficira i dvojica pilota.

Na mirovnoj konferenciji o BiH koja je trajala od 1. do 21. novembra 1995. godine u gradu Dejton u američkoj saveznoj državi Ohajo dogovoren je prekid sukoba i rešenje za uspostavljanje mira. Tuđman je bio hrvatski predstavnik, Bošnjake je predstavljao Alija Izetbegović, a Srbe Slobodan Milošević.

Kao rezultat ovog sporazuma 12. novembra 1995. godine potpisan je Erdutski sporazum kojim je predviđeno pokretanje procesa mirne reintegracije Istočne Slavonije, Baranje i Zapadnog Srema u ustavno-pravni poredak Hrvatske.

Ovaj sporazum su potpisali Hrvoje Šarinić, šef Tuđmanovog kabineta i Milan Milutinović, ministar vanjskih poslova Savezne Republike Jugoslavije.

Rat u BiH

Kako je ranije navedeno, Tuđman je pred sam sukob na području bivše Jugoslaviji Bošnjake smatrao „Hrvatima islamske vere“. Njegova politika prema ratu u BiH se menjala u zavisnosti od hrvatskih interesa, pa je tako u nekom momentu hrvatska vojska sarađivala sa bošnjačkom Armijom, a već u drugom ratovala protiv njih.

To je za rezultat imalo brojne civilne žrtve, razrušene gradove i sela, uništene industrijske i proizvodne pogone, spaljene institucije i domaćinstva. Rat u BiH je okončan Dejtonskim mirovnim sporazumom koji je, između ostalih potpisao i Tuđman.

Prema nekim izvorima, krajnja namera mu je bila da deo današnje Federacije BiH u kojoj žive Hrvati s vremenom pripoji Republici Hrvatskoj i time postigne teritorijalno i političko jedinstvo Hrvata u obe države nastale raspadom Jugoslavije.

Sudski procesi

Premda protiv Tuđmana nikada zvanično nije pokrenuti niti jedan krivični postupak zbog njegove uloge u ratu, u presudi Međunarodnog krivičnog suda u Hagu koja je donesena u slučaju Ivana Čermaka i Mladena Markača, pominje se Franjo Tuđman kao jedan od saizvršilaca „udruženog zločinačkog poduhvata koji je za cilj imao prisilno i trajno uklanjanje srpskog stanovništva iz Krajine“.

U presudi istog suda protiv Jadranka Prlića i ostalih Tuđman se navodi kao „čelnik udruženog zločinačkog poduhvata čiji je cilj bio osnivanje entiteta sa hrvatskom većinom u Bosni i Hercegovini koji bi se kasnije pripojio Republici Hrvatskoj.“

Posleratna politika

Franjo Tuđman je više od devet i po godina obavljao dužnost predsednika Republike Hrvatske. Po završetku rata ekonomija i društvo u celini prolazili su kroz velike reforme.

Njegovi politički oponenti zamerili su mu smanjenje slobode izražavanja preuzimanjem kontrole nad javnim medijima.

Pored toga, neretko su novinari i listovi koji su objavljivali kritike na račun prvog hrvatskog predsednika bili na optuženičkim klupama, a poznato je da je Tuđman imao veoma loš odnos prema pripadnicima „sedme sile“.

Nije samo to bio predmet kritike na račun njegove vladavine. Problem su bile i brojne optužbe o korupciji, jer su mnoge fabrike tokom privatizacije pripale samo malom broju ljudi bliskih vlasti.

Ipak, s obzirom da su kroz ovaj proces prošle i još uvek prolaze sve zemlje nastale raspadom Jugoslavije, osim Slovenije, hrvatski analitičari ovu pojavu ne pripisuju Tuđmanu.

Uprkos svemu, on u svesti hrvatskog naroda predstavlja heroja čija je vladavina, potpomognuta ratom za „suverenitet, nezavisnost i teritorijalnu celovitost Hrvatske“ doprinela uvođenju demokratije u hrvatsko društvo i padu „komunističkog totalitarizma“.

Treći mandat predsednika prekinula je njegova iznenadna smrt 10. decembra 1999. godine. Za vršioca dužnosti predsednika Hrvatske izabran je Vlatko Pavletić.

Privatni život

Franjo Tuđman je rođen 1922. godine u mestu Veliko Trgovišće u Hrvatskom Zagorju. Školovao se u Zagrebu, a posle rata jedno vreme radio u Beogradu.

Zagrepčanku Ankicu Žumbar upoznao je 1944. godine u Čazmi. Ankica je po završetku osnovne škole upisala srednju medicinsku školu koju je napustila pošto se 1944. godine pridružila partizanima.

Venčali su se 25. maja 1945. godine. Sledeće godine su dobili sina Miroslava, a dve godine kasnije Stjepana. Ćerku Nevenku Ankica je rodila 1951. godine. Iz Beograda su se 1961. godine vratili u Zagreb.

Ankica je od 1989. godine bila član Hrvatske demokratske zajednice. Dolaskom Ive Sanadera na čelo stranke istupila je iz HDZ-a, a kada je 2012. godine Tomislav Karamarko postao lider partije Ankcija je dobila člansku kartu pod rednim brojem 2.

Godine 2006. objavila je autobiografiju „Moj život sa Francekom“.

Od Tuđmanovih naslednika samo je sin Miroslav krenuo očevim stopama i posvetio se političkom angažmanu. Na izborima koji su u Hrvatskoj održani 2009. godine kandidovao se za predsednika, ali je osvojio samo 4.09 odsto glasova. Od 2011. godine je član HDZ-a. Nekoliko puta je biran za poslanika u Hrvatskom saboru.

Miroslav Tuđman ima dvoje dece, ćerku Ninu i sina Ivana, dok njegov brat ima sina Antona Franju i ćerku Neru. Nevenka Tuđman ima sinove Sinišu i Dejana.

Nagrade, odlikovanja i priznanja

Po završetku Drugog svetskog rata Franjo Tuđman je dobio Orden za vojne zasluge I reda, Orden partizanske zvezde III reda i Partizansku spomenicu 1941.

Domaće nagrade i priznanja

• 1995. Velered kralja Tomislava s lentom i Velikom Danicom
• 1995. Velered kralja Petra Krešimira IV. s lentom i Danicom
• 1995. Red kneza Domagoja s ogrlicom
• 1995. Red Ante Starčevića za bitan doprinos održavanju i razvoju hrvatske državotvorne misli
• 1995. Red Stjepana Radića za osobite zasluge i stradanja u borbi za nacionalna i socijalna prava hrvatskog naroda
• 1995. Red Danice hrvatske sa likom Ruđera Boškovića za izuzetne uspehe u istraživanjima hrvatske i opšte istorije
• 1995. Red hrvatskog trolista za izuzetne zasluge za Republiku Hrvatsku stečene u ratu
• 1995. Spomenica Domovinskog rata za svestrano sudelovanje u opštehrvatskom otporu agresiji
• 1995. Spomenica domovinske zahvalnosti za ukupan doprinos u borbi hrvatskog naroda i za uzorno i odgovorno vođenje hrvatske države u prvih pet godina obavljanja predsjedničke dužnosti
• 1996. Medalja za učestvovanje u operaciji „Bljesak“
•            Medalja za učestvovanje u operaciji „Ljeto ’95“
•            Medalja za učestvovanje u operaciji „Oluja“

Međunarodne nagrade i priznanja

• 1990. Nagrada za mir Caterina de Mediči
• 1991. Nagrada Centra za etničke manjine
• 1992. Vitez Velikoga krsta vojnog reda Italije
• 1994. Red Velikog krsta zasluga za Čile
• 1994. Velika ogrlica Reda oslobodilaca San Martina
• 1996. Orden Žukova za zasluge i doprinos antifašističkoj borbi
• 1998. Veliki krst Reda otkupitelja Grčke republike
• 1999. Državni red Republike Turske

Dela

• 1957. Rat protiv rata
• 1960. Stvaranje socijalističke Jugoslavije
• 1960. NOR u Hrvatskoj
• 1963. Okupacija i revolucija
• 1964. Uvod u historiju socijalističke Jugoslavije
• 1965. Uzroci krize monarhističke Jugoslavije od ujedinjenja 1918. do sloma 1941.
• 1966. Jugoslavenski odbor i stvaranje zajedničke države jugoslavenskih naroda
• 1969. Velike ideje i mali narodi
• 1981. Nacionalno pitanje u suvremenoj Europi,
• 1981. Croatia on trial: the case of the Croatian historian dr. F. Tudjman
• 1981. Na suđenju dr. Tuđmanu sudilo se Hrvatskoj
• 1981. Stirbt Kroatien?
• 1982. Državnost nacija – ključ mira Europe
• 1987. O povijesti rješavanja hrvatskog pitanja i samoodređenja naroda u svijetu
• 1988. Stjepan Radić u hrvatskoj povijesti
• 1989. Bespuća povijesne zbiljnosti
• 1992. Zna se. HDZ u borbi za samostalnost Hrvatske
• 1993. Hrvatska u monarhističkoj Jugoslaviji 1918. – 1941.
• 1995. S vjerom u samostalnu Hrvatsku
• 1995. Usudbene povjestice
• 1996. Vlak slobode
• 1997. Povijesna sudba naroda : Izabrani tekstovi
• 1997. Misao hrvatske slobode – od nacionalne ugroženosti do državne samostalnosti
• 1998. HDZ stožerna stranka demokratske Hrvatske
• 2003. Petrinjska 18 : Zatvorski dnevnik iz 1972., (objavljeno posthumno)