Ante Pavelić

Biografija

Ante Pavelić je bio hrvatski fašist, političar i doktor prava, osnivač i poglavnik Nezavisne Države Hrvatske (NDH). Rođen je 14. jula 1889. godine u Bradini kod Konjica, a preminuo 28. decembra 1959. godine u Madridu.

U vreme Kraljevine Jugoslavije Pavelić je bio poslanik Stranke prava u Skupštini u Beogradu. Kasnije je osnovao Hrvatski blok i počeo otvoreno da se zalaže za nezavisnost Hrvatske. Zbog svojih govora i ideja osuđivan je na smrt zbog veleizdaje, ali je pobegavši u inostranstvo i stupivši u kontakt s fašistima u Italiji uspeo da osnuje paravojnu organizaciju koja je za cilj imala slom Jugoslavije.

Uz pomoć Italijana vratio se u Zagreb, a uz pomoć Nemaca uspostavio je Nezavisnu Državu Hrvatsku u kojoj je bio apsolutni vladar. Političke protivnike, Srbe, Jevreje i Rome je ubijao, proterivao ili zatvarao u nekoliko koncentracionih logora, od kojih su najpoznatiji Jasenovac i Stara Gradiška.

Padom fašizma u Italji, a kasnije i nacizma u Nemačkoj pobegao je iz države i nastanio se u Argentini gde je polovinom 1957. godine ranjen. Preminuo je 1959. godine u jednom manastiru u Madridu.

Dva puta je u odsustvu osuđen na smrt, ali za zlodela koja je počinio tokom Drugog svetskog rata nikada nije odgovarao pred sudom u Jugoslaviji, niti bilo kojim drugim sudom u Evropi i svetu.

Poreklo, detinjstvo i obrazovanje

Ante Pavelić je rođen 14. jula 1889. godine u selu Bradina kod Konjica. Njegov otac Mile Pavelić je u Bosnu i Hercegovinu doselio iz Krivog Puta, naselja u Ličko-senjskoj županiji kako bi radio na izgradnji pruge Sarajevo – Mostar. Majka Mara, devojački Šojat je takođe iz Krivog Puta. Pavelići vode poreklo iz senjskog zaleđa na Velebitu, na razmeđi Like i Hrvatskog primorja.

Nedugo nakon Antovog rođenja porodica se iz Bradine preselila u Jezero kod Jajca, gde je odrastao u većinski muslimanskoj sredini. Tu je pohađao muslimansku versku školu – mekteb. Učio je o tradiciji i običajima muslimana u okupiranoj BiH. Kasnije je priznao da je muslimanska kultura bitno uticala na njegove dalje političke poglede, čak toliko, da je naziv „ustaša“ pozajmio od pripadnika muslimanskog pokreta za oslobođenje od Austrougarske koji je delovao oko 1878. godine.

Nakon mekteba upisao je katoličku osnovnu školu u Travniku. Već tada je počeo da se upoznaje sa nacionalističkim idejama Ante Starčevića i Josipa Franka, osnivača Stranke Prava. Zbog bolesti je 1905. godine nakratko napustio školu. Tog leta je radio na izgradnji pruge Sarajevo – Višegrad, a potom, zajedno s bratom Josipom otputovao u Zagreb na dalje školovanje.

Čim je upisao srednju školu pridružio se hrvatskoj Čistoj stranci prava, kao i studentskoj organizaciji „Frankovci“. Posle toga je upisao klasičnu gimnaziju u Senju, ali su ga zdravstveni problemi ponovo primorali da pauzira s nastavkom školovanja. Zato je radio na železnici u Istri, u okolini grada Buzeta.

Godine 1909. se školovao u Karlovcu, a nakon toga je ponovo prešao u Senj. Maturirao je 1910. godine u Zagrebu i upisao Pravni fakultet na Univerzitetu u Zagrebu. Diplomirao je 1914. godine, a doktorirao u julu 1915. godine. U periodu od 1915. do 1918. godine radio je kao pripravnik u advokatskoj kancelariji Aleksandra Horvata, predsednika Partije prava, a posle toga je mogao samostalno da radi kao advokat.

Politička karijera

Tokom Prvog svetskog rata aktivno je učestvovao u radu Partije prava. Prvo je bio Horvatov zamenik, a kasnije ga je predstavljao na važnim sastancima kada je ovaj bio odsutan. Godine 1918. je primljen u rukovodstvo partije. Nakon što je 1. decembra 1918. godine proglašena Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca članovi Partije prava su održali javni protest u kome su izneli nezadovoljstvo zbog ujedinjenja ova tri naroda. Tvrdili su da su Hrvati protiv služenja srpskom kralju, te da treba da imaju veće ovlasti u novoosnovanoj državi.

Tadašnji predsednik partije Vladimir Prebeg i Pavelić su u martu 1919. godine javno izneli ideju za osnivanje države Hrvatske, nezavisne i slobodne od Kraljevine. Dve godine kasnije Pavelić je izabran za zastupnika grada Zagreba i stekao veliki ugled među mladim članovima stranke. Bio je sekretar Stranke Prava i kao njen potpredsednik.

Zbog anti-jugoslovenskog delovanja je sa još nekoliko članova stranke uhapšen. Kao advokat zastupao je i sebe i kolege, a na kraju su svi pušteni. 12. avgusta 1922. godine oženio je Mariju (Maru) Lovrenčić, ćerku istaknutog novinara i člana Stranke prava. Ubrzo je postao i potpredsednik Hrvatske advokatske komore.

Ispred Stranke prava izabran je za poslanika u Skupštini Kraljevine SHS u Beogradu.Posle izbora 1927. godine je zajedno sa Antom Trumbićem postao član Hrvatskog bloka.

Osnovao je listove „Starčević“ i „Kvaternik“, a u junu 1927. godine je predstavljao Opštinu Zagreb na Evropskom kongresu gradova koji je održan u Parizu. Nakon toga branio je na sudu Makedonce optužene za terorizam.

Na skupštinskim zasedanjima otvoreno je isticao ideje o nezavisnosti Hrvatske, a bio je i očevidac atentata na Stjepana Radića koji se desio 20. juna 1928. godine.

Uspešno je uspostavio kontakt s tadašnjom italijanskom vladom, ali je pokušaj da isto učini i sa Vladom Mađarske propao jer su se vlasti u Budimpešti bojale pogoršanja odnosa s drugim zemljama Evrope.

Godine 1928. je osnovao oružanu grupu „Hrvatski domobran“, preko koje je pozivao Hrvate na oružanu pobunu. Zvanična vlada je organizaciju proglasila ilegalnom i zabranila njeno delovanje.

Kralj Aleksandar je 6. januara 1929. godine proglasio diktaturu, a Pavelić, koji je sve do tada obavljao dužnost sekretara stranke, odlazi prvo u Italiju, a potom u Beč. Tu je stupio u kontakt s članovima VMRO (Vanjske makedonske revolucionarne organizacije). Sastali su se u Bugarskoj i postigli dogovor o potpisivanju Sofijske deklaracije kojom je ozvaničena njihova saradnja.

Jugoslovenske vlasti su, saznavši za taj dogovor, uputile oštar protest vlastima u Bugarskoj, pa je Paveliću suđeno u odsustvu. 17. jula 1929. godine je zajedno s Gustavom Perčecom osuđen na smrt zbog veleizdaje.

Život i delovanje u inostranstvu

Pošto mu je bilo zabranjeno da boravi u Austriji, Pavelić se preselio u Italiju, gde je živeo sve do aprila 1941. godine. Zbog straha da će ga jugoslovenski agenti otkriti i vratiti u zemlju, Pavelić je živeo pod lažnim imenom Antonio Serdar.

Premda ne postoje pisani tragovi, niti zvanično priznanje, italijanske vlasti su mu pružale podršku. Fašistički diktator Benito Musolini (Benito Amilcare Andrea Mussolini) je upravo preko njega video način za rušenje Jugoslavije i proširenje njegove države na obale Jadranskog mora. Dozvolio mu je da živi u Rimu i bez dodatnih poteškoća obučava ustaške paravojne jedinice koje su se spremale za rat.

Pošto je u to vreme izdavao list pod nazivom „Ustaše“, odlučio je da isti naziv da i svojoj paravojnoj grupi. Inače, to ime potiče od bosanskih muslimana koji su se 1878. godine borili protiv aneksije BiH od strane Austrougarske. Sindrom „ustaštva“ se ubrzo proširio i među drugim hrvatskim emigrantima u Argentini, Belgiji i Sjedinjenim Američkim Državama (SAD), pa je Pavelić dobijao sve veći broj pristalica, uključujući i nezadovoljne Hrvate u Jugoslaviji.

Njegovi glavni saradnici u to vreme Vjekoslav Luburić (Maks), Jure Francetić (Lazlo) i Rafael Boban, kasnije su postali visoki funkcioneri Pavelićeve NDH. 1. jula 1933. godine je u Glavnom ustaškom stanu objavio 17 ciljeva URHO-a. Jedan od glavnih ciljeva bilo je uspostavljanje hrvatske države na njenom „istorijskom i etničkom području“. Pri tome navodi da se to mora uraditi bez obzira na sredstva – upotrebom sile i oružja. Uskoro su u Italjii „nikla“ dva logora za obuku ustaša, a u Mađarskoj jedan.

6. septembra 1932. godine ustaše, pod vođstvom Andrije Artukovića organizuju Velebitski ili Lički ustanak. Dvadesetak ljudi je naoružano italijanskim oružjem napalo žandarmerijsku stanicu i povuklo se na Velebit, bez nepotrebnih žrtava. Cilj i nije bio da se načini velika šteta, nego da se zastraše jugoslovenske vlasti. Jedna od najvećih smetnji u ostvarenju hrvatskih ciljeva bio je sam kralj Aleksandar, te je Pavelić odlučio da „sklonivši“ njega dođe na korak od povratka u domovinu.

Loše osiguranje, kao i potplaćeni francuski zaštitari omogućili su Vladi Černozemskom, pripadniku VMRO-a da 9. oktobra 1934. godine u Marseju izvede atentat na kralja Aleksandra. Uskoro je otkrivena Pavelićeva povezanost s ovim događajem, pa ga je francuski sud osudio na smrt. Devet dana kasnije italijanska policija ga je uhapsila, zajedno sa još nekoliko saradnika. Tokom dve godine provedene u zatvoru u Turinu, Pavelić je napisao roman „Lijepa plavojka“.

Pošto je izgubio poverenje u italijanske saradnike, okrenuo se nacional-socijalističkoj Nemačkoj. Krajem oktobra 1936. godine završio je svoju studiju „Hrvatsko pitanje“ („Die kroatische Frage“) i poslao je u Nemačku. Ipak, Nemcima u to vreme nije odgovarala razjedinjena Jugoslavija, pa nisu ni reagovali na Pavelićev plan.

Posle toga je izdao knjigu „Strahote zabluda“ („Errori e orrori“) koja je dan nakon dolaska u knjižare zaplenjena. Usledila je nova italijanska izdaja. Naime, tadašnji predsednik Vlade Kraljevine SHS Milan Stojadinović je s ministrom vanjskih poslova Italije grofom Ćanom (Gian Galeazzo Cian) 1. avgusta 1937. godine tajnim dogovorom o prekrajanju granica normalizovao odnose između dve zemlje. Taj sporazum podrazumevao je prepuštanje dela Hrvatske Italiji, te omogućavanje stvaranje Velike Srbije.

Pavelić je bio razočaran i prisiljen da naredi raspuštanje ustaških logora u Italiji. Tek posle pada vlade Milana Stojadinovića, 1939. godine ustaše su ponovo počele da se organizuju.

Kada je Italija okupirala Albaniju i spremala se za napad na Jugoslaviju, Ćano je pozvao Pavelića na pregovore. Ponudio mu je formiranje države koja bi bila, najjednostavnije rečeno, italijanska marioneta na Balkanu. Pavelić je tu ponudu odbio.

Nezavisna Država Hrvatska

6. aprila 1941. godine Nemačka je izvršila invaziju na Jugoslaviju. Smatrali su da bi saradnja s Hrvatima olakšala slom Jugoslavije, pa su stupili u kontakt sa predstavnicima Seljačke stranke. Pošto je lider partije Vlatko Maček odbio nemačku ponudu, okrenuli su se Paveliću i ustašama koje su ranije smatrali italijanskim štićenicima. Postignut je dogovor i Ante Pavelić je postavljen za vođu novonastale hrvatske države.

Slavko Kvaternik je 10. aprila iste godine proglasio Nezavisnu Državu Hrvatsku, čiji je poglavnik Ante Pavelić, a dopoglavnik lično on. Novi lider NDH je Italiju napustio 13. aprila, a dva dana kasnije je pod okriljem noći sa ustašama stigao u Zagreb. Već narednog dana je proglasio vladu i počeo da obavlja svoje dužnosti.

Tada je počeo verovatno najcrnji period u novijoj istoriji naroda koji žive na području današnje Hrvatske i BiH. Po uzoru na Nemačku i Italiju uveden je jednostranački sistem, a Pavelić je poput Hitlera i Musolinija postao diktator. Sve političke stranke prestale su da postoje, a čak i oni koji su želeli da na bilo koji način pomognu razvoju nove hrvatske države su zbog političkih stavova bili proterivani ili zarobljavani. Vlatko Maček, lider Seljačke stranke je prvo poslan u logor Jasenovac, a ostatak rata je proveo u kućnom pritvoru.

Rimski ugovori

Poput svojih fašističkih i nacističkih saradnika Pavelić je imao apsolutnu moć. Vlada i Sabor (Skupština) su tek formalno postojali, a oko sebe je gradio kult ličnosti, smatrajući se najvažnijom osobom u istoriji Hrvatske – oslobodiocem zemlje. O njemu su pisane pesme, rađeni su portreti i skulpture s njegovim likom.

Planove koje je imao narušavao je stalni pritisak Italije da ispuni dato obećanje i da se odrekne dela svoje teritorije. Rimskim ugovorima iz 1941. godine deo Dalmacije, Boke Kotorske i Konavla, te gradova Šibenika, Biograda, Splita i ostrva Krka, Raba, Korčule, Čiova, Mljeta i Šolte pripao je Italiji. Predlog da grad Split i ostrvo Korčula imaju zajedničku administraciju, Italija je odbila.

Osim toga, da bi izbegao uniju s Italijom, Pavelić je pristao da imenuje princa Ajmonea (Aimone Roberto Margherita Maria Giuseppe Torino di Savoia), vojvodu od Aoste, za kralja Nezavisne Države Hrvatske, pod imenom Tomislav II. Ajmone, tj. Tomislav ipak nikada nije vladao u NDH.

Genocid nad Srbima, Jevrejima, Romima i antifašistima

Kao vrhovni vođa poglavnik je imao apsolutnu kontrolu nad državom. Postavljao je i smenjivao ministre i vođe u pokretu, te odobravao i obarao zakone. Premda je većina Hrvata oberučke prihvatila samostalnost države, situacija se s vremenom menjala, jer je Pavelić uveo diktaturu koja mu je omogućavala da zatvara i progoni sve neistomišljenike. Pokušao je da od pape Pija XII dobije priznanje nezavisnosti, ali u tome nije uspeo. Doduše, Vatikan je imao svog ambasadora u Zagrebu, ali je ipak održavao diplomatske odnose s jugoslovenskom vladom u izgnanstvu.

15. juna 1941. godine je u Veneciji potpisao dokument o pristupanju Trojnom paktu, a već sledećeg meseca bio je primoran da prihvati aneksiju Međimurja od strane Mađarske.

Brojni dokumenti svedoče da su Pavelićeve ustaše provodile teror nad nehrvatskim, ali i delom hrvatskog stanovništva. 14. aprila on je objavio Dekret o očuvanju hrvatske nacionalne imovine. Time su van zakona stavljene sve velike imovinske transakcije koje su načinili Jevreji par meseci pre zvaničnog proglašenja NDH. Tri dana kasnije je potpisao Zakon o odbrani naroda i države, kojim je propisana smrtna kazna za svaku akciju koja „nanosi štetu časti i životnim interesima NDH“. Ovaj zakon važio je i retroaktivno i prvi je od tri dekreta kojim je omogućen progon i uništenje Srba, Jevreja i Roma.

25. aprila je zabranio upotrebu ćiriličnog pisma, a pet dana posle doneo Zakon o nacionalnosti kojim je svim Jevrejima oduzeto državljanstvo novoosnovane države, te ograničeno njihovo kretanje i boravak u NDH. Po uzoru na svoje nemačke kolege, Pavelić je 23. maja propisao da svi Jevreji nose žute oznake. Nakon toga je usledio Dekret kojim je optužio sve Jevreje za njihove aktivnosti protiv države i naredio njihovo odvođenje u koncentracione logore, od kojih je najpoznatiji onaj u Jasenovcu.

Hitler mu je 9. juna 1941. godine savetovao da prihvati prognanike iz dela Slovenije koje je anektirala Nemačka, da Srbe deportuje u Srbiju, te da bi bilo poželjno da pedeset godina vodi politiku nacionalne netrpeljivosti kako bi se država „očistila“.To je poglavniku dalo ohrabrenje, pa su kampanje protiv Srba, Jevreja, Roma i Hrvata koji se ne slažu s fašističkim idejama bile još češće i još rigoroznije.

Prema italijanskim, nemačkim i austrijskim izveštajima Pavelić je bio glavni inicijator genocida počinjenog u NDH. Glavni pomagači i sprovodioci njegovih planova bili su Eugen Dido Kvaternik, Andrija Artuković i Vjekoslav Luburić. Srbi i Jevreji masovno su ubijani, odvođeni u logore, a njihova sela pljačkana i paljena. U svedočenjima onih koji su pokušali da odbrane Pavelićeve postupke navodi se da se radi o osveti za zločine koje su načinili četnici u graničnim selima.

Početak otpora

Hrvati koji su dolazak Pavelića i ustaša na vlast prihvatili s oduševljenjem, ubrzo su uvideli čemu vodi njegov totalitaristički režim. Kap koja je prelila čašu bilo je hapšenje i odvođenje u logor Jasenovac Vlatka Mačeka, lidera nekadašnje HSS.

Pošto su ljudi počeli da se organizuju na istoku zemlje, Pavelić je mogao da kontroliše samo Zagreb i okolinu, te neke veće gradove u kojima su se nalazila vojska NDH i nacističke Nemačke. To je razljutilo Hitlera koji je morao da šalje svoju vojsku da uguši ustanke partizana i četnika.

Pavelić je 2. septembra 1943. godine, nakon pada Musolinija mesto predsednika Vlade NDH ustupio Nikoli Mandiću, a posle kapitulacije Italije objavio poništenje Rimskih ugovora i vratio delove Dalmacije koji su bili u nadležnosti Italije. Ipak, ta situacija nije dugo potrajala, jer su nemačke snage okupirale nekadašnje italijanske prostore, rudnike i bitna poljoprivredna prostranstva. Do pred kraj 1943. godine poglavnik je izgubio kontrolu nad većim delom teritorije, a ostala su mu samo područja oko Zagreba. Već u martu naredne godine kontrolisao je samo grad Zagreb.

Uvidevši skori kraj nacističke Nemačke dvojica ministara Mladen Lorković i Ante Vokić krenuli su u pregovore sa Saveznicima. Premda je Pavelić znao za njihov plan, nije ih sprečavao pa su verovali da se sa tim postupcima slaže. Ipak, kada je rukovodstvo Nemačke saznalo za to poglavnik je naredio hapšenje ministara i pooštrio kazne za one koji rade protiv interesa NDH ili Trećeg Rajha.

Pad NDH

Probijanje Sremskog fronta izazvao je opšte rasulo i paniku u rukovodstvu hrvatske države, pa je Pavelić 6. maja 1945. godine tajno napustio Zagreb u kojem su ostali državni rukovodioci i vojska. Sa delom vojske pokušao je da pređe u Austriju, a za njim je pošlo i nekoliko desetina hiljada vojnika i civila. U Rogaškoj Slatini je 8. maja sazvao poslednje zasedanje vlade. General Aleksandar Ler je tom prilikom izjavio da je Nemačka kapitulirala i predao Paveliću komandu nad vojskom NDH. „Vruć krompir“ poglavnik je prebacio na generala Vjekoslava Luburića.

Istog dana deo njegovog konvoja otišao je u sovjetsku okupacionu zonu u Austriji, a deo na područje koje su kontrolisale britanske snage. Pavelić je sa svojim ljudima prešao u deo pod kontrolom Amerikanaca i 18. maja stigao u Lajngrat, gde se od decembra 1944. godine nalazila njegova supruga sa decom.

Tog 8. maja je naredio da kolona nastavi da se kreće prema Austriji i da se nikako ne preda snagama Jugoslovenske armije. Britanski vojnici su odbili da prihvate njihovu predaju i vratili ih nazad, gde su streljani. Mnogi hrvatski emigranti su Pavelićev potez smatrali izdajom, te tvrdili da je nevine civile iskoristio kao štit za ustaše.

Odlazak u Argentinu, ranjavanje i smrt

Sa lažnim dokumentima koje mu je obezbedio katolički sveštenik i predstavnik NDH u Vatikanu Krunoslav Draganović, Ante Pavelić je iz Austrije, preko Italije stigao u Argentinu. Vlasti u Jugoslaviji su nekoliko puta tražile njegovo izručenje, ali su zahtjevi odbijeni. Argentinska vlada tvrdila je da Pavelić ne živi na području te zemlje, te da između Jugoslavije i Argentine ne postoji nikakav sporazum o izručenju.

Premda se povukao iz javnog života Pavelić je pokušavao da obnovi ustaški pokret. S bivšim jugoslovenskim premijerom Milanom Stojadinovićem se sastao 1954. godine. Teme o kojima su razgovarali bile su formiranje Velike Hrvatske i Velike Srbije, te gašenje Jugoslavije kao takve. S obzirom na njihov trenutni status ovi dogovori nisu imali nikakav politički značaj.

Ipak, Pavelić nije odustajao nego je 8. juna 1956. godine osnovao Hrvatski oslobodilački pokret (HOP) koji je za cilj imao obnovu Nezavisne države Hrvatske. Članovi HOP-a su se smatrali borcima protiv komunizma, ateizma i same Jugoslavije, bez obzira kako se ona zvala. Svojim pristalicama se često putem radija obraćao i apelovao na vaskrsnuće hrvatske države, te uništenje svih tragova jugoslovenstva koje „sistemski uništava hrvatski duh, nacionalnost i istoriju“.

Polovinom 1957. godine on je ranjen u Lomas del Palomaro, u predgrađu Buenos Airesa. Posle ranjavanja pobegao je u Španiju, gde je do decembra 1959. godine živeo u jednom katoličkom manastiru. Preminuo je 28. decembra 1959. godine.

Postojale su razne teorije o tome ko je pokušao da ubije Pavelića. Među glavnim osumnjičenima bili su bivši pripadnici ustaškog pokreta koji su živeli u inostranstvu. Njegovu smrt želeo je i sam Josip Broz Tito, pa bi naručioci i izvršioci tog čina mogli biti agenti državne bezbednosti. Treća strana su srpski nacionalisti koji nisu mogli da dopuste da zločinac koji je klao, ubijao i mučio Srbe u NDH slobodno živi u Južnoj Americi. Pa je tako Blagoje Jovović, srpski nacionalista, priznao da je izvršio atentat na Pavelića, ali do danas nije utvrđeno da li je to istina.

Privatni život

Ante Pavelić je rođen u mestu Bradina kod Konjica. Školovao se u Jezeru kod Jajca, Travniku, Senju, Karlovcu i Zagrebu, gde je stekao zvanje doktor prava. 12. avgusta 1922. godine je u Crkvi Svetog Marka u Zagrebu oženio Mariju Maru Lovrenčević, ćerku Martina Lovrenčevića, novinara i člana Stranke prava.

Ante i Mara (s majčine strane Jevrejka) su dobili troje dece, sina Velimira i ćerke Mirjanu i Višnju. Mirjana je do smrti živela u Kanadi, a Velimir i Višnja u Madridu.

Uprkos svemu što mu se stavlja na teret, Pavelića mnogi Hrvati i danas smatraju svojim herojem. Obilježavaju se pomeni na njega u crkvama u Hrvatskoj i inostranstvu, čak i mnogi katolički sveštenici i danas poštuju lik i delo poglavnika NDH.

Bibliografija

• 1935. Lijepa plavojka (politički roman)
• 1938. Strahote zabluda (politička rasprava)
• 1968. Doživljaji (knjiga sećanja koju je Višnja Pavelić, njegova ćerka objavila posthumno)