Milutin Milanković

Biografija

Milutin Milanković je jedan od najčuvenijih srpskih naučnika, a NASA ga je uvrstila u 15 najvećih umova svih vremena koji su proučavali Zemlju. Bio je prvi srpski doktor tehničkih nauka. U sferu njegovih interesovanja spadale su: matematika, astronomija, klimatologija i geofizika. Rođen je 28. maja 1879. godine u selu Dalj koje se nalazi na Dunavu, a preminuo je 12. decembra 1958. godine u Beogradu.

Pored sestre bliznakinje Milene, imao je još tri brata i dve sestre. Otac mu je bio imućan zemljoradnik koji je preminuo kada je Milutin imao samo osam godina. Braća su umrla od tuberkuloze, a brigu o blizancima i sestrama, pored majke Jelisavete, preuzeli su baka i ujak Vasa Maučević koji mu je mnogo pomogao u životu.

Pošto je bio osetljiv, Milutin nije išao u školu, već su ga podučavale guvernante i privatni učitelji.

1889. godine je otišao kod ujaka Paje Maučevića u Osijek gde je krenuo u realnu gimnaziju koja je pripremala učenike za studije tehnike i poljoprivrede. Njegovi drugovi su bolje čitali, pisali i računali od njega, ali on ih je veoma brzo prestigao i postao najbolji učenik.

1896. godine je završio srednju školu i sa maturantima je otputovao na izlet tokom kojeg je prvi put video Beograd, Kragujevac, i mnoga druga mesta. Na nagovor profesora matematike, Vladimira Verićaka, upisao je studije građevine u Beču. Završio ih je šest godina kasnije sa najboljim ocenama.

U narednom periodu je služio vojni rok nakon čega je započeo doktorske studije za koje mu je novac dao ujak Vasa.

1904. godine je položio doktorski ispit na temu „Teorija linija pritiska“ na Visokoj tehničkoj školi u Beču.

1905. godine se zaposlio u bečkoj građevinskoj firmi čiji je vlasnik bio baron Adolf Pitel. Brzo je napredovao i zauzeo je jedno od glavnih mesta u konstruktivnom birou. Njegov zadatak je bio da obavlja najznačajnije statičke proračune kada je trebalo graditi nove objekte od armiranog betona.

Milanković je uveo matematičko modelovanje u građevinarstvo. Nije mogao da projektuje veliki magacin i halu od armiranog betona jer nisu postojale matematičke formule na osnovu kojih bi se odredile dimenzije armaturnih greda i nosećih ploča.

Pošto je bio uveren u ispravnost svoje doktorske teze koja se sastojala od teorije elastičnosti, radio je na proračunavanju koje je patentirao pod nazivom „Prilog teoriji armiranobetonskih nosača“.

1906. godine je objavio drugi rad na istu temu. Tokom pet godina u preduzeću barona Pitela, projektovao je akvedukte za hidrocentrale u Sebešu i Pitenu, mostove u Kranju, Banhildi i Išli, beogradske kanalizacije i Krupovu fabriku metala u Berdorfu.

1907. godine je patentirao „Tavanicu od armiranog betona sa toplotnom izolacijom od bala trske, slame ili sličnog materijala.

1908. godine je objavio dva patenta: „Mašinu za proizvodnju balirane trske, slame ili sličnog materijala za toplotnu izolaciju“ u Mađarskoj i „Postupak za proizvodnju šupljih armiranobetonskih ploča“ u Austriji.

1909. godine je postao vanredni profesor Beogradskog univerziteta na Katedri primenjene matematike koja je obuhvatala teorijsku fiziku, racionalnu i nebesku mehaniku.

1910. godine se preselio u Kraljevinu Srbiju i postao je njen državljanin. Plata mu je bila deset puta manja od one koju je imao u Beču zbog čega je honorarno radio statičke proračune u građevinarstvu. Petar Putnik, Milutinov školski drug i vlasnik građevinske firme, ga je pozvao da od armiranog betona uradi projekat mostova u rasponu od 30 m na stenovitim obalama na trasi pruge Niš-Knjaževac. Naučnik je brzo uradio statičke proračun i našao je rešenje zbog kojeg su Srpske državne železnice taj posao poverile Petrovoj firmi.

1911. godine Milutin je počeo da proučava klimatologiju. Naročito zanimljivo mu je bilo ledeno doba. Pošto do tada naučnici nisu uspeli da objasne klimatske promene uzrokovane astronomskim silama, Milutin je pokušao da izračuna magnitude takvih promena. Rešenje je tražio u sfernoj geometriji, nebeskoj mehanici i teorijskoj fizici.

1912. godine je objavio prvi rad pod nazivom „Prilog teoriji matematske klime“. Precizno je opisao klimu na Zemlji i uticaj koji Sunčevi zraci na nju imaju nakon prolaska kroz atmosferu. Učestvovao je u Prvom balkanskom ratu.

1913. godine je pisao na temu rasporeda sunčeve radijacije na površini Zemlje. Izračunao je intenzitet osunčanja i opisao je klimatske zone. Želeo je da izgradi integralnu matematičku teoriju koja će povezati toplotne uslove na planetama sa njihovim kretanjem oko Sunca.

1914. godine je pokušao da objasni klimatsku i geološku prošlost Zemlje pa je nastao rad pod nazivom „O pitanju astronomskih teorija ledenog doba“. Ovu teoriju je uspeo da usavrši dve decenije kasnije. Iste godine se oženio Hristinom Topuzović iz Šapca i otišli su na medeni mesec u naučnikovo rodno mesto. Pošto je tada počeo Prvi svetski rat, on je, kao državljanin Kraljevine Srbije, bio uhapšen i prebačen u logor Nežider koji se nalazio u istočnoj Austriji.

Supruga Hristina je otputovala u Beč gde je razgovarala sa Milutinovim profesorom Emanuelom Čuberom. On je, pomoću društvenih veza, uspeo da naučnik bude oslobođen i da zarobljeništvo provede u Budimpešti u koju je došao nakon šest meseci provedenih u logoru. Imao je pravo da radi pa je nastavio svoja proučavanja u biblioteci Mađarske akademije nauka i u Centralnom meteorološkom institutu.

1915. godine Hristina i Milutin su dobili sina Vasilija koji je veliki deo života proveo u Australiji.

1916. godine je objavio rad „Ispitivanje klime planete Mars“. Izračunao je da u donjim slojevima temperatura iznosi -45 °C, dok je na tlu -17 °C. Dokazao je da Mars ima ekstremnu klimu zbog koje na njemu ne može postojati civilizovani život.

Osim ove planete, proučavao je klimatske uslove na Merkuru i Veneri. Izračunao je da je temperatura tla na dnevnoj strani Meseca +100,5 °C, a pre pojave Sunca -58 °C.

Do 1917. godine je objavio sedam naučnih radova o matematičkoj teoriji klime Zemlje i drugih planeta. Ustanovio je astronomsku teoriju klime kao generalnu matematičku teoriju osunčavanja.

1918. godine je patentirao „Betonski zid“ u Mađarskoj.

1919. godine su se Milutin i njegova porodica vratili u Beograd. Postao je redovan profesor nebeske mehanike na Filozofskom univerzitetu.

1920. godine je u Parizu na francuskom jeziku objavio knjigu pod nazivom „Matematička teorija toplotnog fenomena uzrokovana sunčevim zračenjem“. Postao je dopisni član Srpske akademije nauka.

1923. godine je predložio reformu julijanskog kalendara koju je Pravoslavna crkva prihvatila. Napravio je najtačniji kalendar po kome tropska godina traje 365 dana, 5 časova, 48 minuta i 48 sekundi.

Podršku su mu pružili klimatolog Vladimir Petrovič Kepen i geofizičar Alfred Vegener. Kepen je Milutinu tražio da proračune proširi sa 130.000 na 600.000 godina. Složili su se da se odgovor krije u hladnim letima. Usavršio je mašinu koja je mogla da proračuna osunčavanje za bilo koje godišnje doba. 100 dana je radio na dijagramu promena Sunčevog zračenja za prošlih 650.000 godina. U središte svoje teorije je postavio Sunce koje je smatrao jedinim izvorom toplote i svetlosti u Sunčevom sistemu.

Kralj Aleksandar I Karađorđević ga je odlikovao Ordenom Svetog Save trećeg reda.

1924. godine Kepen je objavio rad „Klime geološke prošlosti“ u kom koristi Milankovićevu krivu osunčavanja.

1925. godine je proglašen za redovnog člana Srpske akademije nauka. Zastupao je meteorološku službu Kraljevine Jugoslavije na Međunarodnoj meteorološkoj organizaciji čiji je član postala zahvaljujući njemu.

Počeo je da piše naučno-popularni roman „Kroz vasionu i vekove“ u vidu pisama nepoznatoj dami. Delo govori o klimatologiji, astronomiji i, uopšteno, nauci. U njemu je obrazložio svoju astronomsku teoriju klime. Završio ga je tri godine kasnije.

1926. godine Kepen mu je predložio da svoje proračune proširi na milion godina. Četiri godine kasnije, istraživanja naučnika Bartela Eberla su pokazala podatke glacijacije pre 650.000 godina, a objavio ih je zajedno sa Milankovićevom krivom.

1927. godine je bio dekan na Filozofskom fakultetu.

1929. godine profesor Ben Gutenberg ga je pozvao da u „Priručniku iz geofizike“ objavi svoj pogled na problem sekularne varijacije Zemljinih obrtnih polova. Pošto nije mogao da objasni rezerve kamenog uglja u Severnom ledenom okeanu, postao je ubeđen da kontinenti plove na fluidnoj podlozi i da centrifugalne sile inercije mogu Zemljinu osu da izbace iz ravnoteže i da je nateraju da se kreće.

1930. godine je u okviru Kepenovog dela „Priručnik klimatologije“ napisao uvod na nemačkom jeziku pod nazivom „Matematička nauka klime i astronomska teorija klimatskih promena“. Počeo je da se bavi problemom numeričkog sekularnog pomeranja polova rotacije. Napravio je matematički model Zemlje koju je smatrao čvrstim, fluidnim i elastičnim telom. Izveo je jednačine poznate pod nazivom „Milankovićeva teorema“

1932. godine je objavio rad „Numeričko izračunavanje sekularne putanje Zemljinih polova rotacije“.

1933. godine je postao član komisije za polaganje državnog ispita iz Nebeske mehanike za osoblje Astronomske opservatorije u Beogradu. Na tom položaju je bio narednih sedam godina. Napisao je četiri poglavlja za „Priručnik geofizike“. Patentirao je „Protivaeroplansko topovsko zrno“ u Jugoslaviji.

1934. godine je u Atini održao predavanje na temu prividnog pomeranja polova na Kongresu balkanskih matematičara. Objavio je članak posvećen Alfredu Vegeneru, naučniku koji je nastradao tokom ekspedicije na Grenlandu.

1935. godine je napisao knjigu „Nebeska mehanika“ u kojoj je koristio sistemski vektorski račun. Do 1938. godine je utvrdio koliko bi povećanje snežnog pokrivača nastalo kao posledica promena u letnjem osunčavanju. Rezultate je objavio u radu „Novi rezultati astronomske teorije klimatskih promena“, a njegovu teoriju su kasnije usavršili drugi naučnici.

Od 1936.-1939. godine je bio predsednik prvog Nacionalnog komiteta za Astronomiju.

1938. godine kralj Petar II ga je odlikovao Jugoslovenskom krunom trećeg reda.

1939. godine je započeo svoje životno delo u kome je objedinio sva proučavanja koja je zapisivao u knjigama i sveskama. Naziv je „Kanon osunčavanja Zemlje i njegova primena na problem ledenih doba“. Tri decenije istraživanja je opisao u ovom delu navodeći brojne formule i šeme do kojih je dolazio tokom svog naučnog rada.

1940. godine je izabran za počasnog člana Jugoslovenskog astronomskog društva.

1941. godine je dao „Kanon“ na štampanje, ali zbog bombardovanja Nemačke i njenih saveznika, štamparija je uništena. Delo nije oštećeno, a Milutin ga je dao nemačkim oficirima da ga odnesu profesoru Volfgangu Sorgelu koji ga je sačuvao. Odbio je da potpiše Apel srpskom narodu i da podrži okupaciju zemlje.

Naučnik se za vreme rata povukao iz javnog života. Napisao je autobiografiju pod nazivom „Uspomene, doživljaji i saznanja“ koja je objavljena 1952. i 1957. godine. Njegov sin je napisao biografiju „Moj otac, Milutin Milanković“.

Posle rata je ponovo postao redovni profesor. Srpska akademija nauka i umetnosti je objavila „Kanon“ na srpskom i nemačkom jeziku.

1946. godine je objavio naučno-popularnu knjigu iz istorije nauka pod nazivom „Isak Njutnon i Njutnova Principija“.

1947. godine je napisao delo „Osnivači prirodnih nauka Pitagora – Demokrit – Aristotel – Arhimed.“

1948. godine je izabran za predsednika SANU. Na toj funkciji je ostao do 1958. godine. Do 1951. godine je bio direktor Astronomske opsetvatorije u Beogradu. Postao je Član komisije 7 za nebesku mehaniku Međunarodne astronomske unije i primljen je za člana Italijanskog paleontološkog instituta. Objavio je delo „Istorija astronomske nauke od njenih početaka do 1727. godine“.

1950. godine je napisao knjigu „Kroz carstvo nauke – slike iz života velikih naučnika“.

1953. godine je nastala knjiga „22 veka hemije“.

1954. godine Visoka tehnička škola u Beču je Milutinu uručila zlatnu diplomu Doktora tehničkih nauka. Objavio je delo pod nazivom „Tehnika u toku davnih vekova“.

1955. godine je izabran za dopisnog člana nemačke Akademije prirodnjaka „Leopoldina“ koja se nalazi u Haleu. Nije više bio profesor nebeske mehanike jer se penzionisao.

1958. godine je doživeo moždani udar i preminuo je u osamdesetoj godini života. Sahranjen je u Beogradu, a osam godina kasnije, njegovi posmrtni ostaci su prebačeni u rodni Dalj. Ovaj veliki naučnik je stvarao u maloj sobici u Kapetan-Mišinom zdanju na Beogradskom univerzitetu koristeći samo olovku, papir, šiber i logaritamske tablice. Poslednji tekst koji je napisao je ogled o pesmi „Smrt Kraljevića Marka“ što pokazuje njegovu svestranost.

Nakon Milutinove smrti, neki naučnici su osporili njegovu „astronomsku teoriju“, ali deset godina kasnije su ponovo počeli da je razmatraju. 1972. godine je rasprava okončana i dokazana je ispravnost Milankovićevih ciklusa.

1965. godine Sovjetski naučnici su jedan krater na Mesecu veličine 34 km nazvali „Milanković“, a osam godina kasnije po njemu je nazvan i krater na Marsu prečnika 118 km.

1977. godine SANU je objavila „Izabrana dela Milutina Milankovića“.

1979. godine je jedan asteroid dobio ime „1605 Milanković“, a američki naučnici Džon Imbri i Ketrina Palmer Imbri su objavili knjigu „Ledeno doba: rešenje tajne“ u kojoj su priznali tačnost Milutinove teorije. Dve godine kasnije, knjiga je objavljena na srpskom jeziku. Mnogi skupovi su nazvani po ovom velikanu, a 1993. godine je ustanovljena Medalja Milutin Milanković koju dodeljuje Evropsko geofizičko društvo.

2004. godine je njegov lik krasio poštanske markice bivše države Srbije i Crne Gore, a sedam godina kasnije novčanicu od 2000 srpskih dinara. Ulica na Novom Beogradu se zove Bulevar Milutina Milankovića.

On je najcitiraniji srpski naučnik, neke od njegovih mudrih misli su:

• „Kao što munja u tamnoj noći obasja putniku ceo horizont pred njim, tako se takvom munjom u mozgu genijalnog čoveka otvaraju u nauci novi vidici i otkrivaju nove oblasti nauke.“
• „Svojim zracima Sunce obasjava svoju porodicu, osunčava našu Zemlju i time hrani i neguje njena organska bića. I to osunčavanje Zemlje pokorava se neminovnom zakonu isto tako tačnom kao što je Njutnov zakon gravitacije.“
• „Naša atmosfera, o tome nema sumnje, ženske je prirode, ona treperi pod žarkim poljupcem Sunca, često se naoblači i namrgodi, a kadgod huče, besni i zipara.“
• „Moja teorija uhvatila je duboka korena u nauci; njome će se služiti i buduća pokoljenja. Zato, radeći na njenoj bibliografiji, izgledam sam sebi kao mačka, koja, trčeći u krugu, vija svoj vlastiti rep, a ne može da ga uhvati.“
• „Sada sedim, možda poslednji put, u paviljonu svoga vrta i pišem ove redove… Imetak može imati različite oblike, pa ne mora biti uvek materijalan, nego sme da bude i duhovni. Ako dozvolite i taj njegov oblik, onda i kao beskućnik neću biti sirotinja.“