Stevan Stojanović Mokranjac

Biografija

Stevan Stojanović Mokranjac je bio srpski kompozitor. Rođen je u Negotinu 09. januara 1856. godine, a umro je u Skoplju 28. septembra 1914. godine. U svijet umjetničke muzike je uveo srpski nacionalni duh. Smatra se klasikom srpske muzike i najznačajnijim muzičkim stvaraocem u srpskom romantizmu. Spada u sto najznačajnijih Srba, po izboru Odbora akademika SANU 1993. godine.

Njegova najpoznatija djela su: „Rukoveti“, „Primorski napjevi“, „Kozar“, „Liturgija“, „Opelo“, „Statije“ i druga. Godine 1899. je osnovao prvu stalnu muzičku školu u Beogradu. Bio je sakupljač narodnih melodija, kako svjetovnih , tako i crkvenih, o kojima je napisao prve folklorne studije pa se, zbog toga, smatra osnivačem srpske muzičke nauke. Doprinijeo je osnivanju „Saveza pjevačkih društava“ i „Prvog gudačkog kvarteta“.

Biografija

Stevan Stojanović Mokranjac je rođen 09. 01. 1856. godine u Negotinu. Njegovi preci su se doselili u okolinu Negotina iz Prilepa u Makedoniji. Nadimak „Mokranjac“ je dobio po porodičnom porijeklu iz sela Mokranje.

Njegov otac je bio uspješan poslovni čovjek koji je posjedovao restoran. Međutim, otac mu je umro dva dana prije njegovog rođenja. Živio je sa majkom, starijom braćom i sestrom. Sklonost prema muzici i talenat kod njega su se pokazali još u najranijem djetinjstvu. Kada je napunio deset godina na poklon je dobio violinu. Negotin, Zaječar i Beograd su bili gradovi njegovog djetinjstva i rane mladosti.

Mokranjac se školovao u zaječarskoj gimnaziji. Za vrijeme gimnazijskih dana je bio u članstvu „Prvog beogradskog pjevačkog društva“. Po završetku gimnazije pohađao je Veliku školu na prirodno-matematičkom odsjeku.

Od 1879. je bio student na Konzervatorijumu u Minhenu. Studije je prekinuo 1883. godine  usljed gubitka državne stipendije pa se vratio u Beograd. Razlozi za prekid stipendiranja su bile nesuglasice sa direktorom Konzervatorijuma.

Naredne godine bio je horovođa u pjevačkom društvu „Kornelije Stanković“. U to vrijeme je komponovao „Prvu rukovet“ i „Opelo u G-molu“. Rani muzički poduhvati su mu omogućili još jedno stipendiranje i nastavak školovanja u Rimu od 1884. godine. Talenat i široke muzičke sposobnosti doprinijeli su njegovom daljem školovanju na Konzervatorijumu u Lajpcigu i to u periodu od 1885. do 1887. godine.

Sa pjevačkim društvom je imao brojne nastupe u zemlji i inostranstvu: 1893. godine u Dubrovniku i Cetinju; 1894. godine u Solunu, Skoplju i Budimpešti; 1895. godine u Carigradu, Sofiji i Plovdivu; 1896. godine u Petrogradu, Moskvi, Kijevu; 1899. godine u Berlinu, Drezdenu i Lajpcigu; 1910. godine u Sarajevu, Splitu, Cetinju; 1911. godine u Trstu, Rijeci i Zagrebu.

Godine 1898. se vjenčao sa Marijom Predić, koja je tada pjevala u horu, a koja je inače bila bratanica jednog od najvećih srpskih slikara realizma, Uroša Predića. Marija je bila dvadeset godina mlađa od njega. Njihov sin, Momčilo Mokranjac, je kasnije postao doktor hemije, profesor Farmaceutskog fakulteta i osnivač jugoslovenske toksikologije.

Po završetku školovanja je bio dirigent „Prvog beogradskog pjevačkog društva“. Do 1900. godine je bio zaposlen na mjestu nastavnika „Prve beogradske gimnazije“ i „Prve niške gimnazije“. Od 1901. godine je predavao pojanje u Bogosloviji. Jedno vrijeme je bio u vodstvu Tipografskog pjevačkog društva „Jakšić“ i Srpsko-jevrejskog pjevačkog društva.

Njegovi savremenici su ga okarakterisali kao veselog boema o kome niko nije izgovorio ružnu riječ kada je bio u pitanju njegov karakter. Doprinijeo je osnivanju „Prvog gudačkog kvarteta“ u Srbiji. Bio je saučesnik u osnivanju „Srpske muzičke škole“ u Beogradu koja se danas zove „Mokranjac“. Direktor ove škole je bio do kraja svog života. Mokranjac je bio dopisni član SANU.

Komponovao je petnaest spletova pjesama koje posjeduju različite folklorne motive iz Srbije, Bugarske, Bosne, Makedonije, primorskih krajeva, muzike pravoslavnih bogosluženja, koje je nazvao „Rukoveti“. Ovo su njegove najznačajnije kompozicije.

Dobro je poznavao folklor. Spojio je bogatstvo tradicionalne narodne muzike sa standardima evropske umjetnosti. Prilagodio se trenutnom muzičkom životu i njegovim prilikama u čijim okvirima je dosegao kvalitetne muzičke nivoe.

Bio je plodan melograf. Zapisao je „Narodne pesme i igre sa melodijama iz Levča“. Od velikog du značaja njegove zbirke zapisa srpskih crkvenih napijeva: „Osmoglasnik“ i „Strano pjenije“. Zadnje djelo koje je komponovao je „Neopevana pesma“.

Tokom izbijanja Prvog svjetskog rata izbjegao je u Skoplje gdje je i umro 28. septembra 1914. godine. Uzrok smrti je bila bolest jetre koja ga je mučila posljednje tri godine života. Njegovi posmrtni ostaci su 1923. godine premješteni u Beograd na Novo groblje.

Mokranjac je uticao na stvaralaštvo brojnih kompozitora kao što su: Stanislav Binički, Petar Krstić, Isidor Bajić, Petar Konjović, Miloje Milojević, Stevan Hristić, Kosta Manojlović, Marko Tajčević, Milenko Živković, Svetomir Nastasijević i drugi.

Njegova porodična kuća u Negotinu renovirana je 1964. godine te pretvorena u muzej. U čast ovog kompozitora se svakog septembra u Negotinu, počevši od 1965. godine, organizuju „Mokranjčevi dani“ (horska muzička svečanost). Godine 2014. obilježena je stogodišnjica smrti Stevana Stojanovića Mokranjca.

Rukoveti

„Rukoveti“ su djela Stevana Stojanovića Mokranjca koja se svrstavaju u ciklus od petnaest muzičkih rapsodija ili šesnaest ako se u njihov broj uvrste i „Primorski napjevi“. Ove kompozicije su nastale u vremenu od 1883. do 1909. godine. Srpska narodna melodija je upotrebljena kao muzička osnova. Isto tako, kompozitor je koristio i melodije nekih drugih, njemu bliskih zemalja.

Rukovet je riječ koja je u narodu imala značenje određenog spleta, kao što je na primjer livadsko cvijeće, a kada se značenje ove riječi prenese na Mokranjčeve kompozicije, onda se njom dočarava kompozitorova težnja o nastanku umjetnički povezanih narodnih pjesama, odnosno spleta narodnih pjesama.

Od oko petsto sakupljeni narodnih pjesama Mokranjac je izabrao visoko kvalitetna muzička djela. Grupisao ih je po temama ili mjestu nastanka. „Rukoveti“ sačinjavaju stilsku cjelinu. Raznovrsnost je postignuta smjenom laganih i brzih pjesama, ali i veselih i tužnih.

Prve dvije „Rukoveti“ su sačinjene od većeg broja pjesama. Umjetnička obrada narodnih melodija svela se na primjenu kontrapunkta i polifonije, dok je njihova osnova ostala ista. Naglašena je psihološka povezanost muzike sa riječima.

Prva rukovet „Iz moje domovine“ (1883. godine)

Prva rukovet je komponovana za muški hor. Sačinjena je od devet pjesama: „Bojo mi Bojo“, „Jarko sunce otskočilo“, „Što ti je Stano, mori“, „Karavilje, lane moje“, „Igrali se konji vrani“, „Reče čiča“, „Protužila pembe Ajša“, „Imala majka, jado“ i „Imala baba jedno momče“.

Neke melodije se ponavljaju, a sve u svrhu postizanja jedinstva između pjesama. Prva rukovet je nastala po uzoru na djela Josifa Marinkovića. Takođe, pojedine strofe i motivi ponavljaju se više puta, pojavljuju se gradacije u strofama, kao i duet basa i tenora.

Druga rukovet „Iz moje domovine“ (1884. godine)

Druga rukovet je sačinjena od ukupno pet pjesama: „Osu se nebo zvezdama“, „Smilj Smiljana“, „Jesam li ti, Jelane“, „Maro Resavkinjo“ i „U Budimu gradu“. Napisane su u lirskom i romantičnom tonu. Jedinstvo između pjesama se postiže kroz tonalitet gdje se upotrebljava F-dur i F-mol.

Treća rukovet „Iz moje domovine“ (1888. godine)

Treća rukovet je sastavljena od ukupno devet pjesama: „Zaspala devojka“, „Urani bela“, „Lepo ti je javor urodio“, „Tekla voda Tekelija“, „Razbole se Grivna mamina“, „Aoj Neno“, „Ovako se kuća teče“, „Čimbirčice“ i „Ala imaš oči“. Kroz preplitanje pjesama postignuta je cjelina. U prvoj melodiji se javlja muški i ženski hor, a druga i treća pjesma su predstavljene kao fragmenti. Povremeno se javljaju motivi sevdalinke i šaljive teme.

Četvrta rukovet „Mirjana“ (1890. godine)

Samo jedna pjesma „Mirjano“ sačinjava četvrtu rukovet. Pjesma se svrstava u sevdalinke. Poznate su dvije verzije četvrte rukoveti. Prva njena verzija je napisana u E-duru za solo bas i mješoviti hor. Druga verzija je komponovana u B-duru za solo tenor i muški hor. Klavir i kastanjete prate obje verzije.

Peta rukovet „Iz moje domovine“ (1892./1893. godine)

Peta rukovet je sastavljena od deset pjesama: „Šta to miče“, „A što si se Jano“, „Konja sedlaš“, „Povela je Jela“, „Moj se dragi na put sprema“, „Lele Stano, mori“, „Oj za gorom“, „Oj, devojko“, „Višnjičica rod rodila“ i „Ajde, mori, momčeto“. Karakteristična je po raznovrsnosti u građi i cjelovitosti između njenih pjesama.

Šesta rukovet „Hajduk Veljko“ (1892. godine)

Šesta rukovet je napisana Hajduk Veljku u čast i to povodom otkrivanja spomenika ovom junaku iz kompozitorovog rodnog kraja, u Negotinu 1892. godine. Tada je ova rukovet premijerno izvođena. Sastoji se od pjesama: „Knjigu piše Mula paša“, „Raslo mi je bagrem drvo“, „Hajduk Veljko po ordiji šeće“, „Kad Beograd Srbi uzimaše“ i „Bolan mi leži Kara Mustafa“.

Sedma rukovet „Pesme iz Stare Srbije i Makedonije“ (1894. godine)

Svoju težnju o stilskom jedinstvu kompozicija Mokranjac je postigao i u ovoj rukoveti. Ona se sastoji od pet pjesama: „More, izvor voda izvirala“, „Ajde, ko ti kupi kulančeto“, „Što li mi je“, „Poseja dedo“ i kolo „Varaj Danke“. Prve dvije su brze pjesme, u trećoj se javlja muški hor, a posljednje dvije su ponovo brze pjesme.

Osma rukovet „Pesme sa Kosova“ (1896. godine)

Osma rukovet je nastala od pjesama koje je Mokranjac sakupio u Prištini 1896. godine. Postiže se kontrast između pjesama, od poletne do tužne. Osmu rukovet čine sljedeće pjesme: „Džanum na sred selo“, „Što Morava mutna teče“, „Razgrana se grana jorgovana“ i „Skoč’ kolo“.

Deveta rukovet „Pesme iz Crne Gore“ (1896. godine)

Devetu rukovet čine crnogorske melodije: „Poljem se nija“, „Rosa plete ruse kose“, „Lov lovili građani“ i „U Ivana Gospodara“. Skučenost melodijskog opsega Mokranjac je premostio harmonskim rješenjima.

Deseta rukovet „Pesme sa Ohrida“ (1901. godine)

Deseta rukovet je nastala u periodu kompozitorove potpune umjetničke zrelosti. Ovim kompozicijama je postavljen obrazac umjetničke stilizacije u  narodnim muzičkim temama. Sastavljena je od pjesama: „Biljana platno beleše“, „Do tri mi puške puknale“, „Dinka dvori mete“, „Pušči me“ i  „Niknalo cvekje šareno“. Postignuto je savršenstvo u melodijskim temama, jasna forma, kao i primjena jedinstvenih harmonskih rješenja.

Jedanaesta rukovet „Pesme iz Stare Srbije“ (1905. godine)

Jedanaestu rukomet čine pjesme: „Pisaše me, Stano mori“, „Crna goro“, „Oj, Lenko, Lenko“ i kolo „Kalugere, crna dušo“. Po formi je slična osmoj rukoveti. Jedinstvo je postignuto F-durom u prvoj i posljednjoj pjesmi. Prva pjesma je razigrana, a u njoj se javlja muški i ženski hor. Naredna pjesma je sjetna, dok je „Oj, Lenko, Lenko“ ritmična u petčetvrtinskom taktu.

Dvanaesta rukovet „Pesme sa Kosova“ (1906. godine)

Dvanaesta rukovet je lirskog karaktera, a sačinjena je od sljedećih pjesama: „Deka si bila“, „Aman, šetnala si“, „Da l’ nemam, džanum“, „Cvekje cafnalo“ i „Sedi mi moma na pendžeru“. Najljepši stav je postignut u pjesmi „Cvekje cafnalo“.

Trinaesta rukovet „Iz moje domovine“ (1907. godine)

Trinaesta rukovet je napisana u dvije verzije, a njihova razlika se ogleda kroz tonalitet i detalje u obradi. Rukovet je sastavljena od dva lagana i dva brza stava. Pjesme ove rukoveti su: „Devojka junaku prsten povraćala“, „Oj, ubava mala momo“, „Slavuj pile“ i „Krce, krce, nova kola“.

Četrnaesta rukovet „Pesme iz Bosne“ (1908. godine)

Četrnaesta rukovet je karakteristična po širokoj melodijskoj skali. Sastoji se od pjesama: „Kara majka Aliju“, „Svaka ptica u šumici“, „Devojka viče“, „Štono mi se Travnik zamaglio“ i „Uzrasto je zelen bor“.

Petnaesta rukovet „Pesme iz Makedonije“ (1909. godine)

Petnaesta rukovet je melodična i izražajna. Sastoji se od pet pjesama: „Marije, bela Marije“, „Obasjala mesečina“, „Bog da ga ubije, mamo“, „Prošeta, majko, devet godini“ i  „Sejala Dinka bosiljak“. Prva pjesma je energična, a potom slijede dvije ritmične. Pjesma orijentalnog duha za tenorski solo je „Prošeta, majko, devet godini“. Rukovet se završava gracioznom pjesmom.

Primorski napjevi (1893. godine)

Primorski napjevi se sastoje od osam mediteranskih durskih pjesama: „Vozila se šajka, mala“, „Zbogom, neharna dušo“, „Popuhnul je tihi vjetar“, „Aj zelena, zelena“, „Oj, Jelena, vodo ti ledena“, „Zibala Jane“, „Vrbniče nad morem“ i „Majka Maru preko mora zvala“. Ove pjesme se na osnovu forme ubrajaju u rukoveti. Prije Mokranjca ove napjeve je prikupio i obradio Slavoljub Lžičar.