Rihard Štraus (Richard Strauss)

Biografija

Rihard Štraus (njem. Richard Strauss) je bio njemački kompozitor i dirigent. Rođen je u Minhenu 11. juna 1864. godine, a umro je u Garmiš-Partenkirhenu 08. septembra 1949. godine. Stvarao je na raskrsnici romantizma i muzičke moderne, a slavu je stekao na operama i simfonijskim poemama.

Bio je dirigent opernog pozorišta u Minhenu, Berlinu i Vajmaru, kao i u Bečkoj državnoj operi. Njegova poznatija djela su: „Don Huan“, „Smrt i preobraženje“, „Tako je govorio Zaratustra“, „Saloma“, „Elektra“, „Kavalir s ružom“, „Arijadna na Naksosu“.

Njegov rad inspirisali su: Rihard Vagner (Richard Wagner), Franc List (Franz Liszt), Volfgang Amadeus Mocart (Wolfgang Amadeus Mozart), Arnold Šenberg (Arnold Schönberg), Fridrih Niče (Friedrich Nietzsche), Artur Šopenhauer (Arthur Schopenhauer) i drugi. Isto tako, sam je uticao na brojne kompozitore. Njegovi poznati saradnici su bili: Gustav Miler (Gustav Mahler), Hugo fon Hofmanstal (Hugo von Hofmannsthal), Hans fon Bilov (Hans von Bülow).

Značajan je njegov doprinos razvoju svjetske muzičke scene, o čemu svjedoče brojne nagrade koje je dobio za svoj rad, a najznačajnije su: Zlatna medalja britanskog Kraljevskog filharmonijskog društva i Francuska legija časti. Bio je počasni profesor univerziteta Hajdelberg i Oksford.

Djetinjstvo i mladost

Rihard Štraus je rođen 1964. godine u njemačkom gradu Minhenu. Ime njegovog oca je bilo Franc Štraus (Franz Strauss). Otac mu je bio muzičar koji je pjevao je u horu Minhenske dvorske opere. Svirao je na nekim od  premijera poznatijih Vagnerovih dijela. Franc nije volio Vagnera, a ni njegova djela. Probe su bile iscrpne, trajale su po cijeli dan.

Ipak je Vagner cijenio Franca pa je jednom rekao: „Ovaj Štraus je nepodnošljiv čovjek, ali kad zasvira, ne može se na njega ljutiti“. Kada je stigla vijest o Vagnerovoj smrti Franc nije ustao, kao ostali članovi orkestra, kako bi odao poštovanje slavnom kompozitoru.

Otac se trudio da Štrausu obezbijedi kvalitetno muzičko obrazovanje. Kada je napunio pet godina učio je tehniku sviranja klavira kod učitelja Augusta Tomboa (August Tombo). Beno Valter (Benno Walter) je bio njegov učitelj violine od sedme godine. Sa samo šest godina napisao je svoje prve kompozicije.

Formalno obrazovanje je stekao u gimnaziji od 1874. do 1882. godine. Prva kamerna djela napisao je u ovom periodu. Otac je strogo nadgledao njegovo muzičko obrazovanje, ističući u prvi plan velike kompozitore kao što su: Mocart, Betoven (Ludwig van Beethoven) i Hajdn (Joseph Haydn).

U dobi od šesnaest godina je samoinicijativno slušao i analizirao Vagnerova djela iz kojih je tada mnogo naučio. Iako otac nije podupirao učenje kroz Vagnerovu muziku, nerado se složio sa željom svog sina da ga, kao nagradu za stečenu diplomu u gimnaziji, odvede na premijerno izvođenje jednog Vagnerovog djela.

Tada je mladi Štraus jedini put vidio Vagnera, međutim nisu se upoznali jer se otac tome suprotstavio. Cijeli život je pomalo žalio zbog toga. Jedan period je pohađao predavanja istorije kulture, filozofije i istorije književnosti na univerzitetu, a od 1884. godine se isključivo posvetio kompozitorskoj karijeri.

Zrelo doba

Značajna je bila Štrausova dirigentska karijera. Bio je jedan od najznačajnijih dirigenata svoga vremena. Dirigovao je na koncertima mnogih velikih evropskih gradova. Stigao je i do SAD-a. Vrhunac karijere dirigenta dosegao je dirigujući u Bečkoj državnoj operi, Berlinskoj dvorskoj operi i Minhenskoj operi.

Obavljao je funkciju generalnog muzičkog direktora u Berlinu i to od 1908. godine. Bio je profesor kompozicije Visoke muzičke škole. Postojale su mnoge rasprave o vezi Štrausu sa Nacionalsocijalističkom partijom. Nije se izjašnjavao protiv antisemitizma, ali nije bio ni njihov okorjeli pobornik.

Tokom 1933. godine imenovan je za predsjednika Komore za muziku Rajha. Svakako mu je ova funkcija ustupila mnoge povlastice u muzičkoj karijeri. Njegova slava trebala je doprinijeti nacističkom ugledu u svijetu. Međutim, niti jedna strana nije bila zadovoljna ishodom. Čak je Štraus pobrao oštre kritike koje su dolazile sa svih strana svijeta zbog saradnje sa nacistima.

Kada je umro njegov blizak prijatelj, pisac Hugo fon Hofmanstal (Hugo von Hofmannsthal), koji je bio pisac libreta za više njegovih kompozicija, pokrenuo je saradnju sa piscem Štefanom Cvajgom (Stefan Zweig), a koji je bio pisac libreta za djelo „Ćutljiva žena“. Problemi su nastali oko premijere ove kompozicije jer se u sve umiješala nacistička vlast sa ciljem da izbaci Cvajga sa liste pisaca, a sve zbog njegovog jevrejskog porijekla.

Premijera je uništena jer je Štraus odbio da postupa po nalogu nacista. U pismu koje je uputio Cvajgu jasno se vidi podrška ovom autoru: „Za mene na svijetu postoje samo dvije vrste ljudi: oni koji imaju talenta i oni koji ga nemaju“. Ovo pismo je, umjesto kod Cvajga, završilo kod Hitlera, usred čega je smijenjen sa svoje funkcije. Zvanično je Štraus samoinicijativno tražio prijevremenu penziju zbog lošeg zdravstvenog stanja i poodmaklih godina.

Godine 1936. je komponovao himnu za Olimpijske igre u Berlinu. U istom periodu je radio na operi „Dani mira“ kojom je hrabro uzdizao pacifizam. Štrausa je jako pogodilo bombardovanje Narodnog pozorišta 1943. godine. Poslije rata je radio na kompoziciji za 23 solo gudača, „Metamorfoze“ kojim je izrazio žaljenje za srušeno Narodno pozorište.

Posljednje godine i smrt

Poslije Drugog svjetskog rata Štraus je sa porodicom otišao u Švajcarsku. Kada se poslijeratno stanje normalizovalo vratio se u Njemačku. Posljednjih godina svog života posvetio se mirnom i povučenom životu, lišenog svakog javnog eksponiranja. Više nije komponovao, a niti je nastupao kao dirigent. Boravio je sa porodicom u vili u Garmišu daleko od očiju javnosti.

Doživio je duboku starost. Datum njegove smrti je 08. decembar 1949. godine. Za života je stekao slavu. Iza sebe je ostavio mnoga kamerna djela, solo-pjesme, solističke koncerte, simfonijske poeme i opere.

Dokumentarni  film o kompozitoru, koji u prvi plan ističe njegov ljubavni život, uradio je Tomas fon Štajnaker (Thomas von Steinaecker). Štraus je bio u braku, punih 55 godina, sa Paulinom (Pauline de Ahna). Imali su sina koji se zvao Franc Štraus (Franz Strauss).

Instrumentalna muzika i simfonijske poeme

Simfonijska poema „Don Žuan“ nastala je 1888. godine. Inspiraciju za njeno stvaranje je pronašao u djelu Nikolausa Lenaua (Nikolaus Lenau) gdje glavni junak, kao zavodnik kreće u smrt. Štraus je dugo godina bio dirigent ove kompozicije.

Sljedeće godine je nastala simfonijska poema „Smrt i preobraženje“ u kojoj je kompozitor kvalitetno približio dramu čovjekovog života i smrt. Godine 1890. je, nadahnut Šekspirom, komponovao simfonijsku poemu „Magbet“ koja nije doživjela uspjeh.

Remek-djelo „Veseli doživljaji Tila Ojlenšpigla“ je komponovao 1895. godine. Kroz muziku je dočarao život jednog šereta u svakodnevnim okolnostima do njegove smrti. Naredne godine napisao je opsežnu poemu „Tako je govorio Zaratustra“, djelo bazirano na filozofskim pogledima Ničea.

„Nije mi bila namjera komponovati filozofsku muziku ili možda muzikom oslikati veliko djelo Ničea. Više sam želio posredstvom muzike prikazati razvitak ljudskoga roda od njegovog početka sve to Ničeovog natčovjeka“, rekao je jedne prilike Štraus o temi djela „Tako je govorio Zaratustra“.

„Don Kihot“ je Štrausova simfonijska poema nastala 1898. godine. Vitez je predstavljen violončelom, a Sančo Pansa violom, basklarinetom i tubom. Kroz deset varijacija se protežu vitezove dogodovštine iz mašte.

Poslije pauziranja u ovoj sferi komponovanja nastala je simfonija „Domestika“ kojom se obuhvataju tematike iz porodičnog okruženja. A onda je, tek 1915. godine objavljena „Alpska simfonija“. Njegovo posljednje djelo ove vrste je napisano 1945. godine u nizu poema za gudački orkestar „Metamorfoze“.

Opere

Opere pripadaju drugom periodu Štrausovog stvaralaštva. Veliki je njegov doprinos u razvoju opernih dijela 20. vijeka. Opere je komponovao u saradnji sa piscima libreta Hugom fon Hofmanštalom i Jozefom Gregorom (Joseph Gregor).

Prve opere koje je napisao nose naslov „Guntram“ i „Požar“. Prva je nastala 1894., a druga 1901. godine. Popularnost je doživio 1905. godine operom „Saloma“ bazirana na djelu Oskara Vajlda (Oscar Wilde). Ova opera se sastoji iz samo jednog čina.

Operu „Elektra“ iz 1908. godine je komponovao po Euripidu. Najveći uspjeh je postigao operom „Kavaljer s ružom“ koju je završio 1910. godine, a njom je oslikao Beč i intrige iz tog perioda. Valcer je sastavni dio ove opere.

Zatim slijede opere: „Arijadna na Naksosu“, „Žena bez sjenke“ i „Intermeco“ koja se bavi pitanjima bračnog života. Godine 1928. je napisao operu mitoloških motiva „Egipatska Jelena“. Lirsku komediju u tri čina „Arabela“ je komponovao 1932. godine.

Među zadnjim njegovim operama bile su: „Ćutljiva žena“, „Dan mira“, „Dafne“ i „Danajnina ljubav“. Posljednja opera koju je Štraus komponovao 1940. godine nazvana je „Kapričo“ sa temom kojom se vraća u prošlost, tačnije u 18. vijek.

Pjesme

Štraus je napisao oko dvjesta solo pjesama. Najpoznatije su „Četiri posljednje pjesme“: „Proljeće“, „Septembar“, „Pred snom“ i „Predvečerje“, prema stihovima Hermana Hesea (Hermann Hesse) i Jozefa fon Ajhendorfa (Joseph von Eichendorff), a koje je napisao 1948. godine. Ovo su kompozitorova posljednja djela, a karakteristična su po zajedničkoj temi smrti.

Djela

Instrumentalna muzika i simfonijske poeme:

• „Don Žuan“ (1888. godine)
• „Smrt i preobraženje“ (1889. godine)
• „Magbet“ (1890. godine)
• „Veseli doživljaji Tila Ojlenšpigla“ (1895. godine)
• „Tako je govorio Zaratustra“ (1896. godine)
• „Don Kihot“ (1898. godine)
• „Domestika“ (1903. godine)
• „Alpska simfonija (1915. godine)
• „Metamorfoze (1945. godine)

Opere:

• „Guntram, Op. 25“ (1894. godine)
• „Požar, Op. 50“ (1901. godine)
• „Saloma, Op. 54“ (1905. godine)
• „Elektra, Op. 58“ (1909. godine)
• „Kavaljer s ružom, Op. 59“ (1910. godine)
• „Arijadna na Naksosu, Op. 60“ (1912. godine)
• „Žena bez sjenke, Op. 65“ (1918. godine)
• „Intermeco, Op. 72“ (1923. godine)
• „Egipatska Jelena, Op. 75“ (1928. godine)
• „Arabela, Op. 79“ (1932. godine)
• „Ćutljiva žena, Op. 80“ (1934. godine)
• „Dan mira, Op. 81“ (1936. godine)
• „Dafne, Op. 82“ (1937. godine)
• „Danajina ljubav, Op. 83“ (1940. godine)
• „Kapričo, Op. 85“ (1941. godine)

Pjesme:

• „Proljeće“ (1948. godine)
•  „Septembar“ (1948. godine)
• „Pred snom“ (1948. godine)
• „Predvečerje“ (1948. godine)