Vuk Stefanović Karadžić

Biografija

Vuk Stefanović Karadžić je bio pisac, filolog i reformator srpske azbuke i pravopisa. Rođen je 7. novembra 1787. godine u selu Tršić, nedaleko od Loznice. Preminuo je 7. februara 1864. godine u Beču. Vuk je jedna od najznačajnijih ličnosti srpske kulture i književnosti prve polovine 19. veka.

Sakupljao je srpske narodne pesme i reformisao azbuku i ćirilično pismo, a njegovim reformama u srpski jezik je uveden fonetski pravopis, čime je slavenosrpski jezik zamenjen srpskim jezikom. Godinama Vukove pobede smatraju se 1818., 1836., 1839., 1847. i 1852. godina.

Detinjstvo i obrazovanje

Vuk Karadžić je rođen 1787. godine u Tršiću kod Loznice. Otac mu se zvao Stefan, a majka Jegda (devojački Zrnić). Porodica Karadžić je u Tršić došla iz Drobnjaka, dok Zrnići potiču iz Ozrinića kod Nikšića. Stefanova i Jegdina deca mahom su umirala pa su mu dali ime Vuk, kako bi ga zaštiti od „veštica i duhova“.

Da čita i piše Vuk je naučio od rođaka Jevte Savića Čotrića, u to vreme jedinog pismenog čoveka u kraju. Nakon toga školovanje je nastavio u Loznici, ali je zbog bolesti morao da napusti školu. Roditelji su ga poslali u manastir Tronoša kod Šapca kako bi nastavio školovanje, ali kada je Stefan uvideo da Vuk više čuva stoku nego što se obrazuje odlučio je da ga vrati kući.

Mladost

Pred početak Prvog srpskog ustanka Vuk je radio kao pisar kod Đorđa Ćurčije, cerskog hajdučkog harambaše. Godine 1804. pokušao je da upiše gimnaziju u Sremskim Karlovcima, ali je odbijen jer je sa sedamnaest godina bio prestar. Nakon toga neko vreme je proveo u karlovačkoj bogosloviji kod profesora Lukijana Mušickog, a posle toga odselio u Petrinju gde je učio nemački jezik. Uporan u nameri da se školuje Vuk odlazi u Beograd kod Dositeja Obradovića moleći da mu pomogne. Međutim, Dositej ga odbija, a Vuk seli u Jadar. Neko vreme je radio kao pisar kod vojvode Jakova Nenadovića, jednog od osnivača Praviteljstvujuščeg sovjeta serbskog. Pošto je njegov rođak Jevto Savić postao član Sovjeta Vuk seli u Beograd te postaje pisar.

U septembru 1808. godine Dositej Obradović je besedom „O dužnom počitaniju k naukama“ otvorio prvu Visoku školu u Beogradu. Odelenje od 20 učenika formirali su, između ostalih Aleksa Karađorđević, Milan i Ivan Stojković, Milosav Zdravković i Vuk Karadžić. Učionicu prve škole osveštao je mitropolit Leontije, a svečanom otvaranju prisustvovali su predsednik i članovi Sovjeta. Vuk je tom prilikom zapisao da su „u najvećoj prostoriji, odžakliji, sedeli ili stajali prisutni učenici u svečanosti događaja“. Osim opštih nauka učenici Dositejeve Velike škole proučavali su i institucije modernih evropskih država, te njihov pravni sistem. Učili su i filozofiju i strane jezike, tako da se ova škola s pravom može posmatrati kao preteča univerziteta.

Ipak, Vuk je ubrzo oboleo, te otišao na lečenje u Novi Sad i Peštu. Na žalost, mukotrpni proces izlečenja nije doneo željene rezultate, pa je njegova noga ostala zgrčena. Godine 1810. vratio se u Srbiju, te je radio kao učitelj u osnovnoj školi. Nakon toga je prešao u Negotinsku krajinu gde je zajedno sa Jevtom Savićem obavljao činovničke poslove.

Slomom Prvog srpskog ustanka 1813. godine iz Negotinske krajine odselio je u Zemun, odakle je ubrzo otišao u Beč.

Život u Beču

U austrijskoj prestonici upoznao je osamnaestogodišnju Anu Mariju Kraus (Anna Maria Kraus), ćerku bogatog trgovca i njegovog stanodavca. Iako je pre nje voleo samo dve žene, Ružu Todorovu, lepoticu iz Tršića i Saru Karapandžić, udovicu iz Negotinske krajine, Vuk se zaljubio u Anu i odlučio da je oženi. Imali su trinaestoro dece, od kojih je čak jedanaestoro umrlo u detinjstvu ili ranoj mladosti. Milutin, Milica, Božidar, Vasilija, Sava Ruža, Amajlija, Aleksandrina i dvoje nekrštenih preminuli su veoma rano, a ćerka Mina i sin Dimitrije bili su sve što je ostalo nesrećnim roditeljima. Ana je uglavnom decu odgajala sama jer je Vuk često putovao u Srbiju gde je sakupljao narodne umotvorine i istorijsku građu. Iz njenih pisama da se zaključiti da ona nije ni želela da živi u Srbiji, te da su joj srpski običaji i način života bili veoma strani i čudni.

Pjesnarica i Pismenica

Vuk je Beču objavio jedan spis o propasti Prvog srpskog ustanka što je privuklo pažnju cenzora Jerneja Kopitara. Na njegov nagovor, ali i uz pomoć i savete, Karadžić je počeo da sakuplja narodne pesme i radi na gramatici narodnog govora. Godine 1814. u Beču je objavio zbirku narodnih pesama pod nazivom „Mala prostonarodna slaveno-serbska pjesnarica“. Ubrzo nakon toga, iste godine objavio je i „Pismenicu srbskoga jezika po govoru prostoga naroda napisanu“. Iako je bila nepotpuna i nesavršena, ovo je bila prva gramatika srpskog jezika na narodnom dijalektu. Vuk se u radu na gramatici oslanjao na gramatiku slavenosrpskog jezika Avrama Mrazovića, objavljenu u 18. veku.

1815. godine objavio je drugu zbirku narodnih pesama pod naslovom „Narodna serbska pesnarica“. I ova knjiga štampana je u Beču, jer je zbog nesuglasica s knezom Milošem Obrenovićem u Srbiji bilo zabranjeno štampanje Vukovih knjiga. Jedno vreme ova zabrana je važila i na prostoru Austrije.

Prvi srpski rječnik i reforma azbuke

Godine 1818. objavio je prvo izdanje „Srpskog rječnika“. Građu za ovaj rečnik Vuk je pronašao u govoru naroda u Srbiji, Sremu i Vojvodini, a sastojao se od ukupno 26 270 reči. Puni naziv prvog srpskog rečnika bio je „Srpski rječnik istolkovan njemačkim i latinskim riječma“.

Iste godine objavio je i prošireno izdanje svoje gramatike koje je radikalno promenilo dotadašnje poimanje jezičkih pravila. U njemu je u mnogome uprostio azbuku i pravopis, te je upotrebio Adelungov (Johann Christoph Adelung) princip „Piši kao što govoriš, a čitaj kao što je napisano“. Za razliku od filologa Save Mrkalja, Vuk je smatrao da svaki glas mora da ima samo jedno slovo što je uveliko pojednostavilo gramatiku i pravopis. Iz dotadašnje azbuke izbacio je sve nepotrebne znakove koji su se pisali, ali se nisu izgovarali. Za razliku od toga, Vuk je stvorio nove znakove tako što je pojedina slova stopio s tankim poluglasom. Na primer, „л + ь -> љ“, „н + ь -> њ“. Slovo „ђ“ Vuk je prihvatio od Lukijana Mušickog, a „џ“ je preuzeo iz starih rumunskih rukopisa. Slovo „ћ“ potiče iz starih srpskih rukopisa, a „j“ iz latiničnog pisma.

Vuk je iz staroslovenske azbuke uzeo 24 slova:

А а       Б б       В в       Г г        Д д      Е е       Ж ж     З з

И и      К к       Л л       М м     Н н      О о      П п      Р р

С с       Т т        У у       Ф ф      Х х       Ц ц      Ч ч       Ш ш

Njima je iz latinice dodao slovo:

Ј ј

Osim toga stvorio je pet novih slova:

Љ љ    Њ њ    Ћ ћ       Ђ ђ      Џ џ

A izbacio sva ostala nepotrebna slova:

Ѥ ѥ (је)           Ѣ, ѣ (јат)         І ї (и)   Ѵ ѵ (и) Ѹ ѹ (у)          Ѡ ѡ (о)           Ѧ ѧ (мали јус) Ѫ ѫ (велики јус)            Ы ы (јери, тврдо и)

Ю ю (ју)          Ѿ ѿ (от)          Ѳ ѳ (т) Ѕ ѕ (дз) Щ щ (шт)         Ѯ ѯ (кс) Ѱ ѱ (пс)          Ъ ъ (тврди полуглас) Ь ь (меки полуглас)         Я я (ја).

Reči u rečniku su bile akcentovane, a na latinski jezik ih je preveo Jernej Kopitar. Iako je Vuk svoj rečnik priredio 1816. godine, nije mogao da ga objavi dve godine. Razlog za to bio je nedostatak novca, ali i oštro protivljenje mitropolita Stevana Stratimirovića koji je u Karadžiću video neprijatelja srpske crkve i države. Mnogi pravoslavni sveštenici i učeni ljudi toga vremena smatrali su da Vuk svojim reformama podržava pokatoličavanje srpskog naroda.

Osim toga, postojao je još jedan problem. Naime, u srpski rečnik Karadžić je, na nagovor Kopitara i Grima uneo veliki broj psovki. Nemački pisac je bio naročito impresioniran psovkama u srpskom jeziku, te je tražio njihov ekvivalent u nemačkom.

Jakob Grim je 1824. godine srpsku gramatiku preveo na nemački jezik.

Vukova azbuka u početku nije imala slova „ф“ i „х“. Slovo „х“ Vuk je dodao 1836. godine u cetinjskom izdanju „Narodnih srpskih poslovica“. Tri godine kasnije izbacio je jotovanje glasova „д“ i „т“ iz srpskog književnog jezika.

II izdanje „Srpskog rječnika“

Drugo izdanje „Srpskog rječnika“ Karadžić je objavio 1852. godine u Beču. U njemu se nalazilo 47 427 reči, a građu je sakupljao iz govora stanovništva Dubrovnika, Dalmacije, Hrvatske i Crne Gore. I drugo izdanje preveo je nemački književnik i filolog Jakob Grim (Jacob Grimm). Njegov saradnik na drugom izdanju bio je Đura Daničić. Osim osnovnih osobina leksikografskog dela, Vuk je u drugo izdanje rečnika uneo mnogo više. U njemu su opisani narodni običaji, verovanja i nošnje, te se može smatrati i istorijskim zapisom o društvu, političkim prilikama, obrazovanju i svemu onom što čini srpsko društvo. Rečnik je bio ilustrovan narodnim poslovicama, pripovetkama, zagonetkama, te stihovima iz epskih i lirskih pesama. Zato se s pravom kaže da je to sinteza njegovog etnologškog, filološkog i istorijskog rada, te rada na prikupljanju narodnih umotvorina.

Rad na sakupljanju narodnih pesama, umotvorina, poslovica i istorijske građe

Potaknut savetima Jerneja Kopitara Vuk je veliki deo svog života proveo sakupljajući narodne pripovetke, priče, pesme i poslovice. Prvu zbirku narodnih pesama objavio je 1814. godine pod naslovom „Mala prostonarodna slaveno-serbska pjesnarica“. U njoj je štampano oko stotinu lirskih i šest epskih pesama. Godine 1815. objavio je drugu zbirku pod naslovom „Narodna serbska pesnarica“ gde je napisao oko 100 lirskih i 17 epskih pesama. To su bile pesme iz Srema i njegove okoline, te pesme koje su otpevali Tešan Podlugović i Filip Višnjić. Kopitar je pesme preveo na nemački jezik, a izazvale su veliku pažnju uglednih nemačkih pisaca, poput Getea i braće Grim. Tokom 1823. i 1824. godine objavio je još dve zbirke u Lajpcigu, a 1833. još jednu u Beču. Peta i šesta zbirka štampane su tek trideset godina kasnije zbog nedostatka novca.

Prvu zbirku pripovetki pod naslovom „Narodne srpske pripovijetke“ Karadžić je objavio 1821. godine u Beču. U njoj se našlo 12 pripovedaka i 166 zagonetki. Novo izdanje pripovedaka koje je Vuk posvetio Jakobu Grimu štampano je 1853. godine u Beču. Ove zbirke je Vukova ćerka Mina sledeće godine prevela na nemački jezik.

Uporedo sa prikupljanjem pesama i pripovetki Vuk je beležio i narodne poslovice. Ipak, mitropolit Stratimirović koji se nije slagao s njegovim idejama uspeo je da zaustavi izdavanje zbirke. Ipak, 1836. godine u Cetinju je objavljena zbirka „Narodne srpske poslovice“, posvećena vladiki Petru Drugom Petroviću Njegošu.

Beleške o narodnim običajima i verovanjima Karadžić je integrisao i u svoj rečnik. Tumačenjima pojedinih reči dodavao je i bogate opise života u Srbiji i okolini. Zato prvi srpski rečnik nije samo veliko leksikografsko, nego i dokumentarno delo.

Osim toga, kao učesnik Prvog srpskog ustanka prikupio je ogromnu građu o događajima koji su se odigrali u Srbiji sve do 1814. godine. Događaje tokom vladavine kneza Miloša Obrenovića Vuk je opisao u knjizi „Miloš Obrenović knjaz Serbiju“ štampanoj 1828. godine. Pisao je i istorijske monografije o poznatim ličnostima poput Hajduk Veljka Petrovića, Miloja Petrovića, Milenka Stojkovića, Petra Dobrnjca i Hadži Ruvima.

Materijale o Prvom srpskom ustanku predao je nemačkom istoričaru Leopoldu Rankeu (Leopold von Ranke, koji ih je kasnije objavio u knjizi „Srpska revolucija“ („Die serbiche Revolution“).

Borba za narodni jezik i književnost

Sakupljanje narodnih umotvorina, reforma azbuke i ćirilice i sve ostalo što je Vuk Stefanović Karadžić decenijama činio kako bi opstao jezik naroda, Evropa je prihvatila s oduševljenjem. Međutim, srpski intelektualci toga vremena bili su oštri protivnici njegovih ideja. Među prvima mitropolit Stratimirović i Jovan Hadžić, osnivač i prvi predsednik Matice Srpske.

Sve do 1814. godine kada je Vuk objavio svoju prvu zbirku pesama na narodnom jeziku, zvanično prihvaćeni jezik na ovim prostorima bio je slavenosrpski – svojevrsna mešavina staroslovenskog i rusko-slovenskog jezika na kome su pisane crkvene knjige. Svoju borbu počeo je objavljujući kritike na dela Milovana Vidakovića, pisca koje je u to vreme bio veoma popularan. Godine 1815. objavio je kritiku romana „Usamljeni junoša“, a 1817. „Ljubomir u Episijumu“. Vuk je vodio oštre polemike s Vidakovićem, Joakimom Vujićem, Lukijanom Mušickim, Pavlom Berićem i Glišom Geršićem. Ipak, ona najduža polemika koju je vodio sa Jovanom Hadžićem trajala je skoro deset godina. Iako su bili saradnici Karadžić i Hadžić su se potpuno razišli po pitanjima jezika. Smernice za rad budućim gramatičarima Hadžić je dao u spisu „Sitnice jezikoslovne“, a Vuk je reagovao objavljujući „Odgovor na sitnice jezikoslovne“ kritikujući Hadžićevo nepoznavanje narodnog jezika.

Polemika se nastavila sve do 1847. godine koja se smatra pobedom Vukovih ideja. Naime, te godine objavljena su četiri velika dela na narodnom jeziku – Vukov prevod „Novog zaveta“, rasprava o jeziku „Rat za srpski jezik i pravopis“ Đure Daničića, „Pesme“ Branka Radičevića i „Gorski vijenac“ Petra Petrovića Njegoša. Naime, vladika crnogorski i brdski Petar Petrović Njegoš podržao je Vukove ideje i reformu jezika nazvavši ih „duševnim spasenjem srpskog naroda“.

Značaj

Vuk Stefanović Karadžić je umro 7. februara 1864. godine u Beču. Njegovi posmrtni ostaci prenesni su 12. oktobra 1987. godine u Beograd, te sahranjeni uz najviše državne počasti u porti Saborne crkve. Sahranjen je pored Dosteja Obradovića.

Njegov jezik je zvanično usvojen kao književni jezik tek 1868. godine, četiri godine nakon Vukove smrti.

Iako hvaljen od strane uglednih evropskih filologa i književnika, a osporavan na ovim prostorima, Vuk Stefanović Karadžić zaslužan je za jednostavnost jezika i pisma kojim danas govorimo i pišemo. Njegov filološki, etnografski i istorijski rad zadužio je mnoge generacije. Zahvaljujući njemu mnoge istorijske činjenice, narodni običaji i verovanja sačuvani su od zaborava. Koliki je ugled imao u svetu svedoči i činjenica da bio član Pruske akademije nauka i umetnosti. Sarađivao je s brojnim nemačkim filolozima i književnicima, a već 1826. godine dobio je stalnu penziju od ruske države.

Osim rada na reformi jezika i pisma i rada na očuvanju identiteta naroda, malo je poznato da je Karadžić u književni jezik uveo narodnu terminologiju o delovima tela koja se i danas koristi. Pisao je o načinu života, bolestima, običajima i načinu ishrane, ukratko, dao nam je detaljan uvid u stanje društva i vremena u kome je živeo.

Godine 1987. na inicijativu Odbora za obeležavanje 200 godišnjice rođenja Vuka S. Karadžića osnovana je nevladina, samostalna narodna ustanova „Vukova zadužbina“. Zadužbina se bavi svim oblastima narodnog života i stvaralaštva i to u duhu trajnih vrednosti Vukovog dela. Osnivači su predstavnici Srpske akademije nauka i umetnosti (SANU) i druge značajne naučne, kulturne i obrazovne institucije i organizacije u Srbiji.

Kako se na zvaničnom veb sajtu navodi Zadužbina radi na „očuvanju i zaštiti srpskog jezika i pisma, uz puno uvažavanje njegove teritorijalne i stilske razuđenosti; pomaže filološka i lingvistička istraživanja na srpskom govornom području, kao i istraživanja života i običaja srpskog naroda; unapređuje saradnju sa srodnim organizacijama u zemlji i svetu u kojima se izučava srpski jezik i književnost; pomaže izdavanje dela Vuka Stefanovića Karadžića; nagrađuje književno stvaralašvto i naučne radove iz oblasti kojima se Vuk bavi (istorija, književost, filologija, lingvistika, etnologija, etnografija, etnomuzikologija…); pomaže zaštitu i čuvanje spomenika, spomen-obeležja i kulturnih dobara vezanih za život i delo Vuka Karadžića…“ (vukova-zaduzbina.rs)

Mnoge biblioteke, škole i druge kulturne ustanove u Srbiji i regionu nose ime Vuka S. Karadžića. Kulturno-prosvetna zajednica Srbije od 1964. godine dodeljuje Vukovu nagradu za „naročite rezultate ostvarene u stvaralačkom radu na širenju kulture, obrazovanja i nauke u Republici Srbiji i na svesrpskom kulturnom prostoru“. Sastoji se od diplome, plakete i novčanog iznosa.

Bibliografija

Oblast jezika i narodne književnosti

• 1814. Mala prostonarodna slavenoserbska pjesnarica
• 1814, 1818. Srpska gramatika (1824. godine prevedena na nemački jezik)
• 1818, 1852. Srpski riječnik
• 1814,1815,1823,1833,1841,1845,1846,1862,1865,1866. Srpske narodne pjesme
• 1821, 1853. Srpske narodne pripovjetke
• 1827. Prvi srpski bukvar
• 1836, 1849. Srpske narodne poslovice kao i druge kao i one u običaj uzete riječi
• 1839, 1843, 1847. Odgovori Jovanu Hadžiću – Milošu Svetiću na njegove Sitnice jezikoslovne i Utuke
• 1845. Pisma Platonu Atanackoviću o srpskom jeziku i pravopisu
• 1847. Prevod Novoga zavjeta

Oblast književne istorije i teorije

•  1817. O Vidakovićevom romanu
• 1820. O Ljubibratićevim prevodima
• O narodnim umotvorinama (u predgovorima pomenutih zbirki)
• O staroj srpskoj književnosti

Etnografski radovi

• 1837. Crna Gora i Crnogorci
• 1867. Život i običaji naroda srpskoga

Istorijski spisi

• 1826. Žitije Ajduk-Veljka Petrovića
• 1827. O staroj istoriji, turskoj vladavini, hajducima
• 1828. Prva godina srpskog vojevanja na daije
• 1828, 1832. O Milošu Obrenoviću
• 1829. Kao srpski Plutarh, ili žitija znatni Srbalja
• 1834. Druga godina srpskog vojevanja na daije
• 1844. Odgovor na laži i opadanja u „Srpskom ulaku“
• 1860. Praviteljstvujušči sovjet

 Oblast geografije i sociologije

• 1827. Geografičesko-statističesko opisanije Srbije

Časopisi

• 1849. Kovčežić za istoriju, jezik i običaje
• 1826, 1827, 1828, 1829, 1834. Danica