Miloš Crnjanski

Biografija

Miloš Crnjanski je bio vodeći pjesnik ekspresionističkog krila srpskog modernizma, pripovjedač, romansijer, publicist, likovni kritičar i diplomata. Rođen je u Čongradu, 26. oktobra 1893. godine, a umro je u Beogradu 30. novembra 1977. godine.

U srpskoj književnosti 20. vijeka, Miloš Crnjanski je jedan od najznačajnijih stvaralaca. U svom radu postigao je brojne uspjehe. Od njegovih početaka kao novinara sa socijalno-političkim stavovima, postao je pjesnik i romantičar, koji je svojim radom stvorio prekretnicu u srpskoj književnoj istoriji. Uvršten je među sto najznačajnijih Srba.

Počeci

Miloš Crnjanski je rođen u Mađarskoj (tada Austrougarska) u siromašnoj porodici koja se 1896. godine preselila u Temišvar, gdje je odrastao u patrijarhalnoj-rodoljubnoj zajednici s ugrađenim kultom srpske baštine.

Najdublji osjećaji i sjećanja iz djetinjstva bili su oni s nacionalnom i vjerskom sadržinom: crkvena škola, ikona Svetog Save, tamjan, srpsko pravoslavno groblje sa svojim pogrebnim ceremonijama, večernje priče i pjesme o Srbiji i hajducima.

Otac mu se zvao Toma i bio je niži činovnik koji je zastupao srpsku manjinsku politiku, te zbog toga bio prognan iz Banata u Čorngrad, mjesto gdje je Miloš Crnjanski rođen. Majka mu se zvala Marija Vujić, porijeklom iz Pančeva.

Osnovnu školu je Crnjanski završio u srpskoj vjeroispovijednoj školi. U Temišvaru mu je učitelj bio Dušan Berić. Završio je temišvarsku gimnaziju kod katoličkih fratara pijarista. Godine 1913. u Beču je upisao studije medicine, koje nije završio. Upravo u Beču čuo je vijest o ubistvu austrougarskog nasljednika prijestolja Franca Ferdinanda.

Na početku Prvog svjetskog rata, Crnjanskog je snašla odmazda austrijskih vlasti zbog atentata Gavrila Principa u Sarajevu, a umjesto da su ga poslali u zatvor, morao je u vojsku, gdje je poslan na galicijski front, kako bi se borio protiv Rusa. Na samom početku ratnih ofanziva Crnjanski je ranjen.

Crnjanski nije imao naviku da detaljno opisuje bitke u kojima je učestvovao, jer su svi koji su učestvovali u ratnim razaranjima pokazivali veliku dozu uzdržanosti kada treba o njima da pričaju, a isto tako, bivši ratnici ne žele takve priče da slušaju.

Tokom većine ovih tragičnih ratnih dana, Crnjanski je proveo vrijeme u ratnoj bolnici u Beču, iako je pred kraj rata bio upućen na talijansku frontu. Godine 1916. je radio u Direkciji državnih željeznica u Segedinu. Naredne godine je vraćen u vojsku, kada je prekomandovan u Ostrogon i Komoran.

U Beču je 1918. godine upisao Eksportnu akademiju. Nakon rata studirao je istoriju umjetnosti i filozofiju u Beču, a diplomirao je u Beogradu na Filozofskom fakultetu, 1922. godine.

Prvu svoju pjesmu „Sudba“ Crnjanski je objavio u somborskom dječjem listu „Golub“ 1908. godine. Pjesma „U početku bješe sjaj“ 1912. godine objavljena je u sarajevskoj „Bosanskoj vili“.

Miloš Crnjanski je zaslužan za stvaranje novog pravca avangardne književnosti, poznat kao sumatraizam, koji je baziran na zamisli o kosmičkoj harmoniji, gdje je sve na ovom svijetu povezano, a slučajnosti nisu moguće.

Srednje godine

Trideset miliona nevinih mladih žrtava pronašlo je svoje mjesto u anti-ratnim stihovima ovog mladog nesrećnog vojnika, ideje koje je donio iz rata u Zagreb, a onda u Beograd, gdje je ostao najduže vremena.

Crnjanski se, zajedno sa svojom generacijom, vratio u svoju uništenu domovinu, sa osjećajem umora i boli. Kao pjesnik iskreno je pisao o svojim izgubljenim iluzijama.

Sa stihova ratnih motiva, Crnjanski se vratio razmišljanjima o građanskoj etici. U to je vrijeme smatrao članom progresivnih društvenih snaga i raspravljao o socijalizmu, ali njegova pobuna iz tih dana bila je samo moćna reakcija na strahote iz ratova, u kome je bio progonjen osjećajem tuge, zamišljenosti i samoće.

Književni rad Miloša Crnjanskog iz tog perioda značajan je doprinos nastojanju njegove generacije da pronađe novi jezik i izraz za nove teme i pojmove. S potpuno novim stihom i puno emocionalne gorčine, on je izrazio svoje neslaganje, u one dane govorio je o uzaludnosti rata, negirao mitove kosovske bitke i sarkastično predstavljao zablude čovječanstva.

Poezija i proza Crnjanskog bila je snažna tokom poslijeratnih godina, sve dok je u njemu živjela ratna  pobuna. Ali s vremenom su se ti osjećaji smanjivali, a Crnjanski se postupno približavao idealima srpske buržoazije, bojeći se približavajuće proleterske revolucije.

Najpoznatija djela  Miloša Crnjanskog su: „Sumatra“, „Lament nad Beogradom“, „Ljubav u Toskani“, „Knjiga o Nemačkoj“, „Dnevnik o Čarnojeviću“, „Seobe“, „Roman o Londonu“.

Godine 1919. bio je urednik lista „Dan“. Vidu Ružić je upoznao 1920. godine. Sljedeće godine su se vjenčali, a onda su krenuli na putovanje Italijom.

Njegova pjesnička zbirka „Lirika Itake“ iz 1919. godine, sadrži strasne i sanjarske motive, kao i pobunu protiv artizma i haosa. Tokom 1920-ih bio blizak političkoj i književnoj ljevici, a onda se tridesetih priklonio desnici i uređivao ekstremne „Ideje“.

Prvi poetski roman u srpskoj književnosti „Dnevnik o Čarnojeviću“ iz 1921. godine, svojevrsna je podloga melanholične osjećajnosti.

U pančevačkoj gimnaziji radio je kao nastavnik 1922. godine. A već sljedeće godine, do 1926. bio je profesor gimnazije u Beogradu. Tada je radio i kao saradnik lista „Politika“ i kao novinar u listu „Vreme“.

Crnjanski je bio sportski tip ličnosti: veslao je i jedrio, igrao fudbal, redovno je vježbao, skijao, mačevao, trenirao boks. Volio je sport i aktivan život, te bio sposoban i talentovan u svim sportovima kojih se primio. Crnjanski se izborio za dozvolu da Viktorija kamenolom na Kantridi pretvore u fudbalsko igralište, na kom je kasnije izgrađen stadion FK „Rijeka“.

U poznatoj beogradskoj gimnaziji učenici su mu bili poznati fudbaleri beogradske „Jugoslavije“: Milutin Ivković (Milutinac), Branislav Hrnjiček (Hrnja), Momčilo Đokić (Moša), Petar Joksimović. I sam Crnjanski je aktivno igrao fudbal u SK „Pobeda“ iz Pančeva. Sa grupom intelektualaca-sportista osnovao je 1924. godine časopis „Sportista“.

Kasnije godine

Objavio je „Antologiju kineske lirike“. Prvi dio romana „Seobe“ objavljuje u „Srpskom književnom glasniku“,1927. godine. Pohvale je dobio i od velikog Ive Andrića, koji je izjavio: „Od svih nas jedino je Crnjanski rođeni pisac.“

Kroz idejnu i stilsku osnovu, njegovo je stvaralaštvo određeno kroz dvije vremenski odvojene faze: prvom fazom do sredine tridesetih godina i drugom od sredine pedesetih godina. Ove faze došle su do izražaja kroz literaturu, prvo u obliku putopisa „Pisma iz Pariza“, „Ljubav u Toskani“, „Knjiga o Njemačkoj“, a kasnije u djelu otvorene strukture.

Roman „Seobe“ je metafora i pripovjedna cjelina sa stapanjem mita, vizije i istorijskih činjenica, vrijedan književni i idejni dokument, po kome je Crnjanski u srpskoj književnosti postigao status klasika.

Godine 1928. imenovan je kulturnim atašeom u Ambasadi Kraljevine Jugoslavije u Berlinu, Lisabonu i Rimu. Za svoj roman „Seobe“ dobio je nagradu Srpske akademije nauka i umjetnosti, 1930. godine. Narednih godina putovao je brodom Sredozemnim morem, te redovno izvještavao iz Španije.

Godine 1934. osnovao je list „Ideje“ u kome je dosta pisao o Svetom Savi. Kad je počeo Drugi svjetski rat, bio je u Rimu. Odatle je otišao u London 1941. godine, gdje je živio kao emigrant i nije se vratio u Beograd do 1965. godine.

Godine 1951. dobio je britansko državljanstvo. U emigraciji radi razne poslove: knjigovođa je obućarske radnje „Helstern“, raznosi knjige firme „Hačards“ na londonskom Pikadiliju, dok njegova supruga šije haljine i letke za robnu kuću „Herods“. Crnjanski je tada diplomirao na Londonskom univerzitetu i stekao diplomu za hotelijerstvo i menadžerstvo.

U Londonu je Miloš Crnjanski bio član međunarodnog PEN-kluba koji mu je omogućilo štampanje njegovih romana. Crnjanski je objavio i nekoliko knjiga reportaža i dvije antologije lirike istočnih naroda.

Kada se vratio u Jugoslaviju, 1965. godine, jedno vrijeme je stanovao u beogradskom hotelu „Ekscelzior“. Umro je u Beogradu u 85. godini. Sahranjen je u Aleji zaslužnih velikana na Novom groblju u Beogradu.

Po njegovom testamentu Narodna biblioteka Srbije je 1979. godine primila zaostavštinu Miloša Crnjanskog. Po djelu Miloša Crnjanskog „Roman o Londonu“ snimljena je 1988. godine istoimena mini serija.

Zadužbina „Miloš Crnjanski“ dobila je prostorije 2013. godine. Nagrada „Miloš Crnjanski“ se dodeljuje na njegov rođendan, 26. oktobra i to piscu za prvu objavljenu knjigu na srpskom jeziku u vidu novčanog iznosa od 2000 evra, te povelje i medalje sa likom pisca Miloša Crnjanskog.

Ljubavni život

Miloš Crnjanski je bio mlad, lijep, obrazovan čovjek, sportski građen, uvijek skladno odjeven. Sa ljudima se nije previše zbližavao, a pratio ga je glas ženskaroša. Glavna interesovanja bila su mu književnost i sport.

Sve je to bio Crnjanski dok se nije zagledao u jednu od najljepših djevojaka u Beogradu, Vidu Ružić, poslije čega mu etiketa ženskaroša zauvijek nestaje, a rađa se ljubav koju je samo smrt mogla da rastavi.

Postali su sinonim za vječnu ljubav, svi poznanici govorili su o njima u jednini. Inače, Vida Ružić je bila ćerka bivšeg dvorskog savjetnika i pisca Dobre Ružića. Crnjanski i Vida sastajali su se redovno na Filozofskom fakultetu.

Sve je počelo kada je Vida prije časa istorije stavila svoj šešir na stolicu pokraj svoje, kako bi ostalima dala do znanja da mjesto čuva za svoju prijateljicu. Crnjanski, inače sklon šali, odlučio je da sjedne baš na to mjesto. Vida sva zbunjena, pokušala mu je objasniti da je mjesto zauzeto, a on, ne sačekavši da objasni do kraja, rekao je da zna kako  je mjesto zauzeto, ali za njega.

Vidina porodica nije podržavala ovu ljubav, jer je ona već bila obećana jednom kraljevskom oficiru. Ona nikad više nije imala namjeru da prestane da se viđa sa Crnjanskim, kojem su čak i prijetili, u nadi da će odustati od nje.

U teškom položaju praćenom bijesom njene porodice, Vida je odlučila da napusti Beograd i ode u Pariz. Crnjanski nošen burom emocija na ispraćaju joj obećava da će joj pisati. Nije više mogao bez nje, te bez imalo razmišljanja, odlazi za njom u Pariz.

Vida je podijelila sa Crnjanskim i dobro i zlo, slavu i gorčinu, i ostala sa njim do kraja života. Kako je Crnjanski bio protivnik komunističke ideologije, bračni par Crnjanski je ostao da živi u emigraciji, gdje su zarađivali za život.

Njegovi prijatelji su govorili da je u samrtnom času ponavljao želju da kada dođe vrijeme, njegova supruga počiva pokraj njega. Život bez muža za Vidu je izgubio suštinu.

Živjela je još toliko da  se pobrine o zavještanju sredstava za osnivanje Zadužbine svog muža, koja ima za cilj da trajno čuva uspomenu na ovog velikog pisca i da nastavi sa objavljivanjem njegovih djela u zemlji i inostranstvu.

Vida je umrla deset mjeseci nakon smrti svoga muža, sa njegovim stihovima na uzglavlju: „A kad mi glas i oči dah upokoje, ti ćeš me, znam, uzeti u krilo svoje“. Sahranjena je u grobnici porodice Ružić na Novom groblju, čime posljednja želja ovog ljubavnog i bračnog para, da počivaju u istom grobu, nije ostvarena.

Citati i mudre misli

„Nemа utjehe među ljudimа, iаko neki kаžu dа je u Bogu, а neki u pivu“.

„Ne, ne postoji nikakva zajednica ljudi. Priča je to. Postoji samo samoća čovjeka“.

„Nisam nikad iskao da me iko prati, uvijek sam iš’o s mojim srcem ludim“.

„Ja nisam više željan da me ko voli, nego da svi zavole lišće“.

„Voljeti nikad nije besmisleno“.

„Budite mi svjedoci pred Bogom i ovom pustoši da su sve stvari lijepe, osim čovjeka“.

Bibliografija

Poezija:

• „Lirika Itake“ (1918. godine)
• „Odabrani stihovi“ (1954. godine)
• „Lament nad Beogradom“ (1965. godine)

Pripovijetke i eseji:

• „Priče o muškom“ (1924. godine)
• „Naše plaže na Jadranu“ (1927. godine)
• „Boka Kotorska“ (1927. godine)
• „Iris Berlina“ (1928. godine)
• „Tajna Albrehta Direra“ (1928. godine)
• „Ljubav u Toskani“ (1930. godine)
• „Knjiga o Njemačkoj“ (1931. godine)

Romani:

• „Dnevnik o Čarnojeviću“ (1921. godine)
• „Seobe“ (1929. godine)
• „Druga knjiga Seoba“ (1962. godine)
• „Treća knjiga seobe“ (1966. godine)
• „Roman o Londonu“ (1972. godine)
• „Kap španske krvi“
• „Suzni krokodil“ (nedovršen)
• „Sin Don Kihotov“ (u rukopisu izgubljen)

Drame:

• „Maska“ (1918. godine)
• „Konak“ (1958. godine)
• „Nikola Tesla“ (1967. godine)

Memoari:

• „Embahade“ (1983. godine)