Danilo Kiš

Biografija

Danilo Kiš je bio srpski romanopisac, pisac pripovetki, esejista i prevodilac. Rođen je 22. februara 1935. godine u Subotici, a umro je 15. oktobra 1989. godine u Parizu. Bio je dopisni član SANU.

Danilo Kiš se smatra jednim od najznačajnijih pisaca jugoslovenske i srpske književnosti.

Detinjstvo

Danilo Kiš je rođen 1935. godine u Subotici u Kraljevini Jugoslaviji (sada Srbija). Bio je sin jevrejskog Mađara Eduarda Kiša, koji je radni vek proveo na poslu železničkog inspektora. Danilova majka Milica, devojački Dragićević je bila Crnogorka iz Cetinja.

Otac je rođen u Austro-Ugarskoj sa prezimenom Kon, ali ga je promijenio u Kiš pod uticajem mađarizacije, široko primenjivanom praksom u to vreme.

Roditelji su se sreli 1930. godine u Subotici, a venčali se iduće godine. Milica je rodila kćer Danicu u Zagrebu 1932. godine pre nego što se porodica preselila u Suboticu.

Otac je bio psihički nestabilan i često odsutan u Danilovom detinjstvu. Eduard Kiš se lečio u psihijatrijskoj bolnici u Beogradu 1934. i 1939. godine.

Kiš je posetio svog oca u bolnici tokom jednog od njegovih kasnijih boravaka. Ova poseta ocu samo ga je podsetila na dan kada je njegov otac napao majku makazama. Taj i mnogi događaji u njegovom detinjstvu u kojima je otac u psihičkom rastrojsvu bio nasilan, ostavili su traga na njegov život i stvaralaštvo.

Kiš je dugo verovao da su psihički problemi njegovog oca proizašli iz alkoholizma. Između boravaka u bolnici, Eduard Kiš je 1938. godine uređivao izdanje ,,Jugoslovenskog nacionalnog i međunarodnog turističkog vodiča“. Mladi Danilo je doživljavao svog oca kao putnika i pisca.

Kiš za vreme Drugog svetskog rata

Roditelji su bili zabrinuti zbog sve većeg antisemitizma u Evropi krajem tridesetih godina 20. veka. Godine 1939. krstili su trogodišnjeg Danila u pravoslavnoj crkvi u Novom Sadu, gde su u to vreme živeli.

Kiš je kasnije priznao da mu je taj čin spasio život jer bi, kao Jevrej, verovatno bio podvrgnut progonu bez konačnog dokaza njegove hrišćanske vere.

U aprilu 1941. godine mađarske trupe, u savezu sa nacističkom Nemačkom, napale su Vojvodinu. Nakon što je Mađarska 1941. godine proglasila rat sa saveznicima, teritorija je pripojena Mađarskoj i tada su počeli progoni Jevreja u regiji.

Dana 20. januara 1942. nacisti su napali Novi Sad, a dva dana kasnije, masakrirali su hiljade Jevreja u njihovim kućama i po ulicama.

Eduard Kiš je bio među grupom Jevreja koji su sakupljeni, a potom i prevezeni od strane nacista preko zamrznutog Dunava. Eduard je uspeo da preživi samo zato što je rupa na ledu gde su nacisti polagali tela mrtvih postala začepljena telima, tako da su dobili naredbu da zaustave ubijanje.

Nakon masakra, Eduard je preselio svoju porodicu u Kerkebarabaš, grad u jugozapadnoj Mađarskoj. Danilo je pohađao osnovnu školu u Kerkebarabašu.

Godine 1944. mađarski Jevreji bili su sigurni, u poređenju sa Jevrejima u drugim okupiranim zemljama, budući da su mađarske diplomate nerado predavale Jevreje nacistima. Međutim, sredinom 1944. godine vlasti su masovno počele deportovati Jevreje u koncentracione logore.

Eduard Kiš je u aprilu ili maju 1944. godine upućen u grad  Zalaegerszeg, a zatim je 5. maja deportovan u Aušvic. Eduard je, kao i mnogi njegovi rođaci preminuo u Aušvicu.

Danilo, Danica i Danilova sestra Milica, možda zbog potvrda o krštenju Danila i Danice, izbegli su deportaciju.

Poslijeratni život

Nakon završetka rata, porodica se preselila u Cetinje, gde je Kiš završio srednju školu 1954. godine. Kiš je studirao književnost u Beogradu. Bio je izvrstan student koji je redovno dobijao pohvale od profesora.

Diplomirao je 1958. godine kao prvi student na beogradskom univerzitetu, te dobio diplomu profesora komparativne književnosti na Katedri za opštu književnost i teoriju književnosti.

Nakon diplome, Kiš se još dve godine zadržao na  poslediplomskom studiju na Univerzitetu u Strazburu.

Privatni život

Kiš je bio u braku s intelektualkom Mirjanom Miočinović od 1962. do 1981. godine. Upoznao je Mirjanu dok je studirao u Beogradu. Nakon rastave braka, pa sve do smrti živeo je sa Paskal Delpeš.

Živeo je boemskim životom. Nastojao je da uvek bude svoj, ne težeći ideologijama. Neretko ga je proganjao osećaj krivice da ne piše dovoljno, iako su kolege bile drugačijeg mišljenja.

Za okolinu i kolege uvek je zadržavao crtu tajanstvenosti, neobičnost i anigmatičnost. Milan Kundera je jedne prilike napisao za Kiša da je nevidljiv i velik pisac.

Često je bio sa gitarom u ruci. Dominirao je u društvu. Volie je vino i cigare. Bio je glasan i slatkorečiv. Ali je često oboljevao. Čak mu je odstranjeno jedno plućno krilo.

Kiš je uvek ostajao dosledan sebi, nije temeljio prijateljstva na koristoljublju, niti se samosažaljevao i nije bio sklon bilo kakvom kompromisu.

Bio je antikomunista i antinacionalista, što je doprinelo još većem uspehu na zapadu.

Kiš i književnica Susan Sontag su bili bliski prijatelji. Nakon njegove smrti, Sontag je uredila i objavila ,,Homo Poeticus“, kompilaciju njegovih eseja i intervjua.

Karijera

Svoje prve radove objavio je 1953. godine u časopisima i listovima, i to: ,,Oproštaj s majkom“, ,,Sjutra“ – Pjesma o Jevrejki, ,,Odjek iz djetinjstva“, ,,Susret s majkom u jesen“, „Kraju mog djetinjstva“, ,,Crveni bik“. Kao student, objavljivao je eseje, pesme, pripovetke i prevode sa mađarskog, francuskog i ruskog jezika.

Dok je radio na poslediplomskom studiju, Kiš je bio istaknuti pisac za časopis ,,Vidici“, sa kojim je sarađivao do 1960. godine.

Godine 1962. objavio je prva dva romana, ,,Mansarda“ i ,,Psalam 44“. Roman ,,Psalam 44“, zasnovan je na istinitom događaju, žene koja se porodila u logoru.

Zatim je postao lektor na Univerzitetu u Strazburu. Ostao je na tom položaju do 1973. godine. U tom je periodu preveo je nekoliko francuskih knjiga na srpsko-hrvatski: Lotreamona, Verlena, Kenoove Stilske vežbe i pesme Endre Adija.

Također je napisao i objavio ,,Bašta, pepeo“ (1965. godine), ,,Rani jadi“ (1969. godine) i ,,Peščanik“ (1972. godine)-za delove ovog romana poslužila su mu očeva pisma i istinite priče preživelih logoraša.

Kiš je obrazložio značenje reči ,,peščanik“, kao naslova knjige. Rekao je da predstavlja pukotinu kroz koju se ulazi u knjigu, ta pukotina je njena savršenost i hibridnost, metafora na pukotinu.

Peščanik kao stena od peska je proizvod napuklina i geoloških potresa, kroz peščanik protiče vreme, odnosno predstavlja sliku jednog napuklog vremena, napuklog bića i njihovog napuklog tvorca.

Za svoj roman ,,Peščanik“ Kiš je dobio prestižnu NIN-ovu nagradu, ali ju je vratio, nekoliko godina kasnije, iz političkih razloga.

Uporedo sa delom ,,Peščanik“ objavio je i zbirku eseja ,,Po-etika“, a nešto kasnije i drugi dio ,,Po-etike“. Kroz eseje obrazlaže i svoje pisanje, zatim prožima citate i ubacuje dokumentarne tekstove. Često je dvosmislen.

Njegova najpoznatija dela su ,,Grobnica Borisa Davidoviča“ i ,,Enciklopedija mrtvih“.

Godine 1976. objavljena je ,,Grobnica Borisa Davidoviča“. Kiš je dobio inspiraciju da napiše roman u vreme kada je radio kao lektor na Univerzitetu u Bordeauksu.

Kiš se vratio u Beograd te godine samo da bi osporio tvrdnje da je plagirao delove romana. Kritičari su negativno ocenili roman zbog navodnih marksističkih tema i napada na staljinizam.

Takođe su kritičari strahovite napade i cenzurisanje opravdavali tvrdnjom da je borhesovskom metodom prepisivao tuđe tekstove, te da je plagirao Karla Štajnera.

Kiš je odgovorio na skandal pisanjem polemike ,,Čas anatomije“. U knjizi je optužio svoje kritičare za nacionalistička mišljenja i anti-književnost. Nekoliko ljudi koje je Kiš kritikovao u polemici ,,Čas anatomije“ tražilo je povlačenje dela, nakon objavljivanja.

Godine 1981. Dragan Jeremić, profesor književnosti na Univerzitetu u Beogradu i protivnik Kiša, objavio je ,,Narcis bez lica“ u kome je ponovio svoju tvrdnju da je Kiš plagirao ,,Grobnicu za Borisa Davidoviča“.

Dragoljub Golubović, bio je novinar koji je tužio Kiša za klevetu. Slučaj je na kraju odbačen u martu 1979. godine, ali je privukao veliku pažnju javnosti.

Za ,,Grobnicu Borisa Davidoviča“ dobio je nagradu ,,Ivan Goran Kovačić“ 1977. godine. Za svoj književni rad, Kiš je 1980. godine dobio francusku književnu nagradu ,,Grand aigle d`or de la ville de Nice“.

,,Sabrana dela Danijela Kiša“ objavljena su 1983. godine u deset tomova u Beogradu i Zagrebu. Za zbirku pripovetki ,,Enciklopedija mrtvih“ Kiš je dobio Andrićevu nagradu 1984. godine, a 1986. godine dobio je nagradu „Skender Kulenović“.

,,Izabrana dela“- proza u sedam knjiga, objavljena su 1987. godine u Beogradu i Sarajevu. Te godine je dobio Sedmojulsku nagradu.

Godine 1988. izabran je za dopisnog člana SANU i dobio je dve značajne međunarodne književne nagrade – u Italiji ,,Premio letterario Tevere“ i u Nemačkoj ,,Preis des Literaturmagazins“.

Iste godine je dobio i ,,Avnojevu nagradu“. Američki PEN dodelio mu je 1989. godine nagradu ,,Bruno Schulz Prize“.

Više je onih koji su ga cenili. Britanski istoričar Mark Tomson napisao je biografiju Danila Kiša ,,Birth Certificate – The Story of Danilo Kiš“ u kojoj je tekst podelio na trideset i tri odlomka gde je predstavljen vodič kroz autentični život Danila Kiša.

Njegova posthumna izdanja iz 1990. godine su: ,,Život, literatura“ (eseji, razgovori, deo rukopisne zaostavštine), izdanje u Sarajevu. ,,Gorki talog iskustva“ (intervjui), izdanje u Sarajevu.

Sledeće godine u Beogradu je objavljena knjiga ,,Pesme i prepevi“. U knjizi ,,Porodični ciklus“ 1993. godine. Objavljene su tri knjige Kišovog autobiografskog ciklusa ,,Rani jadi“, ,,Bašta, pepeo“ i ,,Pjščanik“.

Njegova nedovršena knjiga priča ,,Lauta i ožiljci“ objavljena je 1994. godine u Beogradu, a tekstovi iz zaostavštine ,,Skladište“ objavljuju se 1995. godine na šezdesetogodišnjicu Kišovog rođenja.

,,Sabrana dela Danila Kiša“ objavljena su 1995. godine u četrnaest tomova i prevedena su na više svetskih jezika.

Danilo Kiš bio je više puta među kandidatima za Nobelovu nagradu za književnost, a uvršten je među deset najvećih pisaca druge polovine 20. veka.

Pariz

Uznemiren polemikom plagiranja i naknadnom tužbom za klevetu, Kiš je napustio Beograd i preselio se u Pariz u leto 1979. godine. Tamo je 1983. godine objavio jelo ,,Enciklopedija mrtvih“.

Ovim delom je istakao apsurd negativnih ljudskih osobina i to na ironiju i humor. Pojedine ličnosti su svojim poremećenim ideologijama nanele nepravdu, bol i zlo čovečanstvu, te je kao pisac, samim tim, bio veliki protivnik nasilja.

Pisac je obrazložio: ,,To je knjiga o ljubavi i smrti, i usudio bih se da kažem da se pažljivijim čitanjem može otkriti da su eros i tanatos, kao teme, koje se povlače kroz sve moje knjige, ovde došli do nekog punijeg izraza. Mislim da je to osnovna stvar koju bih mogao reći o značenju Enciklopedije“.

U pripovetki ,,Crvene marke s likom Lenjina“ ukazuje na Lenjinov krvavi režim, a u knjizi ,,Kraljeva i budala“ kritikuje Hitlerov režim.

Tokom tog perioda njegovog života, Kiš je postao poznatiji u svetu književnika, jer su njegovi radovi prevedeni na više jezika. Radio je kao lektor, novinar, pisac i prevodilac.

Jugoslovenski pasoš je zadržao. U svoju zemlju je dolazio da primi nagrade koje su ga sledovale. . Pokušao je razviti karijeru glumca, sa dve uloge u filmovima, ali brzo se vratio karijeri pisca.

U to vreme znao je priznati da oseća veliku nostalgiju za svoju zemlju.

Kraj života i smrt

Nakon nekoliko meseci osećaja slabosti, Kišu je u septembru 1989. dijagnostikovan metastazni karcinom pluća. Umro je mesec dana kasnije, u Parizu, 15. oktobra 1989. godine.

Umro je u 54. godini, iste dobi kao njegov otac, kada je poslan u Aušvic. Sahranjen je na beogradskom Novom groblju u Aleji zaslužnih građana po pravoslavnom obredu. Podignut je spomenik u Subotici, njemu u čast.

U maju 1989. godine, sa svojim prijateljem, režiserom Aleksandrom Mandićem, Kiš je uradio seriju ,,Goli život“ o životu jevrejske žene. Radnja se odvijala u Izraelu. Serija je emitovana nakon njegove smrti, u proljeće 1990. godine i bila je njegov poslednji rad.

Film koji se zasnovan na ,,Peščaniku“, u režiji mađarske režiserke Szabolcs Tolnai, izašao je 2008. godine.

Stil i teme

Kiš kao romanopisac vodio se realizmom. Stvarao je likove čija psihologija odražava vanjski svet, snove i noćne more ili njegova iskustava iz prošlosti i prostora u kome živi. Likovi u njegovim pripovestima su konstruisani tako da budu uverljivi.

Kiš je u romanima koristio tradicionalno pripovedanje, a njegova su se dela razvijala hronološki, ali u kasnijim romanima, njegova se narativna tehnika značajno promenila, više nije sledio tradicionalne plohe. Uloga pripovjdača bila je snažno smanjena, a perspektiva i zaplet su bili rascepkani.

Većina delova u  njegovim delima izvedena je ili pozajmljena iz već postojećih izvora raznovrsnog književnog značaja, od kojih su neki lako prepoznatljivi.

Kiš je primjenjivao tehniku ​​tekstualne transpozicije, pri čemu se celi delovi ili nizovi fragmenata, često u njihovom nepromenjenom stanju, preuzimaju iz drugih tekstova i slobodno se integrišu u tkaninu njegovog dela.

Često je u delima oslikavao svog oca koji je umro u logoru. Reči su tada bazirane na tuzi, svemu što je za njega bolno, jer otac je neko kome je bio privržen, više nego ikom drugom, koga je rano izgubio, te koga je čuvao od zaborava u svojim delima.

Njegovo književno stvaralaštvo je prikaz ludila jednog vremena.

Logori i težak život u detinjstvu su ostavili trag, ne samo na dela nego i na život Danila Kiša. Iz njegovih sećanja na taj period i metafizičkih misli napisao je delo ,,Rani jadi”, priču o odrastanju u siromaštvu čiji je jedini spas imaginarni svet koji mu daje prostor za maštu i igru.

Da nije bilo njegovog stravičnog detinjstva, po mišljenu Kiša, ne bi postao pisac. ,,Opsednut sam iskustvima iz detinjstva. Opsednut sam holokaustom. Morao sam da se oslobodim te opsesije“, izjavio je jedne prilike Kiš.

Kiš je smatrao da istorija treba da bude sastavni deo književnosti iz etičkih razloga i estetski ukomponovana.

Opsesivno je pisao o nasilju, ubistvima, ratnim traumama i logorima proizašlim iz ličnih uspomena i životnih trauma.

Njegova književnost preslikavala je moralne klasifikacije, ispunjene emocijama čoveka koji je nosio ožiljke iz detinjstva, te bio predodređen za poetu po vokaciji.

U literarnom radu Danila Kiša prevladava motiv smrti koji će dovesti do kraja civilizacije. Njegove priče i jesu povezane motivom, a ne temama.

Smrt je glavni motiv i ,,Enciklopedije mrtvih“, napisane u devet priča koje vremenski datiraju od Hristovog rođenja do Drugog svetskog rata, te posleratnog perioda.

U pozadini priča ,,Grobnica za Borisa Davidoviča“ i ,,Enciklopedija mrtvih“ pisac predviđa apokaliptičan kraj civilizacija. Biblijske legende su često baza priča, kao i teme iz stvarnosti koja ga je okruživala.

Kroz prozna dela je iznosio nazadnost svog vremena, ali isto tako, davao je čitaocu mogućnost samostalnog donošenja zaključaka.

Pisac je pokazivao savršen jezički izraz. Stil mu je bio iskristalizovan. Čitalac ima utisak da stvarno prisustvuje pisanom vremenu. Svojim talentom je kombinovao mistično, metafizičko sa dokumentarnim.

Bibliografija

• ,,Mansarda: satirična poema“ – roman (1962. godine)
•  ,,Psalam 44“ – roman (1962. godine)
• ,,Bašta, pepeo“ – roman (1965. godine)
• ,, Rani jadi“ – pripovijetke (1970. godine)
• ,,Peščanik“ – roman (1972. godine)
• ,,Po-etika“ –eseji (1972. godine)
• ,,Po-etika“ –  knjiga druga (1974. godine)
• ,,Grobnica za Borisa Davidoviča“ – pripovijetke (1976. godine)
• ,,Čas anatomije“ – polemike (1978. godine)
• ,,Noć i magla“ – drame (1983. godine)
• ,,Homo poeticus“ – eseji (1983. godine)
• ,,Enciklopedija mrtvih“ – pripovijetke (1983. godine)
• ,,Gorki talog iskustva“ – intervjui (1990. godine)
• ,,Život, literatura“ – eseji (1990. godine)
• ,,Pesme i prepevi“- poezija (1992. godine)
• ,,Lauta i ožiljci“ – pripovijetke (1994. godine)
• ,,Skladište“- eseji i pripovijetke (1995. godine)
• ,,Varia“ – eseji i pripovijetke (1995. godine)
• ,,Pesme, Elektra“ – poezija i adaptacija drame ,,Elektra“ (1995. godine)

Citati:

• ,,Gaji sumnju u vladajuće ideologije i prinčeve. Drži se podalje od prinčeva“,
• ,Suština čoveka, crta koja ga odvaja od životinje, jeste svest o sopstvenoj smrti“,
• ,,Nacionalizam je, pre svega paranoja. Kolektivna i pojedinačna paranoja“,
• ,,Ne volim ljude koji se izvlače iz svega kao kišne gliste. Bez ožiljka i bez ogrebotine. Komedijaši“,
• ,,Istoriju pišu pobednici. Predanja ispreda puk. Književnici fantaziraju. Izvesna je samo smrt“,
• ,,Opasno je naginjati se nad tuđom prazninom, a u pustoj želji da se u njoj, kao na dnu bunara ogleda svoje vlastito lice; jer i to je taština. Taština nad taštinama“…