Volter

Biografija

Fransoa Mari Arue (François Marie Arouet), poznat pod književnim pseudonimom Volter (Voltaire) je bio francuski pisac, filozof,  istoričar iz perioda prosvetiteljstva kao njegov najznačajniji predstavnik. Kroz svoj filozofski rad borio se protiv religijskog fanatizma. Rođen je u Parizu 21. novembra 1694. godine, gdje je i umro 30. maja 1778. godine.

Kao svestran i plodan pisac proizvodio je djela skoro svih literarnih oblika, uključujući drame, pjesme, romane, eseje i istorijske i naučne radove. Napisao je više od 20.000 pisama i više od 2.000 knjiga i pamfleta. Bio je otvoren zagovornik građanskih sloboda, uprkos riziku stavljanja pod stroge zakone cenzure tog vremena. Kao satirični polemičar, često se koristio svojim djelima kritikujući netoleranciju, religijsku dogmu i francuske institucije svoga vremena.

Porijeklo i književni počeci

Volter je rođen u Parizu kao najmlađi od petoro djece Fransoa Aruea (François Arouet), rođen 1649. godine, a umro 1722. godine, pisara i blagajnika po struci i njegove supruge Marije Margarite Omar (Maria Marguerita Daumard), rođena 1660. godine, a umrla 1701. godine. Njegova porodica je bila na najnižem stepenu francuskog plemstva. Po nekim spekulacijama Volter je rođen 20. februara 1694. godine, kao nepriznati sin plemića Gerena de Rošbruna (Guérin de Rochebrune)

Dva starija brata – Armand- Fransoa (Armand-François) i Robert (Robert) – umrli su u ranom djetinjstvu, a njegov brat Armand (Armand) i sestra Margarita Katrin (Marguerite-Catherine) bili su devet i sedam godina stariji od njega. Voltaire je kršten 22. novembra 1694. godine.

Fundamentalno obrazovanje stekao je u rodnom gradu, gdje je pohađao i Koledž „Louis-le-Grand“ od 1704. do1711. godine. Učio je latinski, retoriku i teologiju, a kasnije je u životu tečno govorio na talijanskom, španjolskom i engleskom jeziku.

Kad je napustio školu, Voltaire je odlučio da želi biti pisac, protiv želje svoga oca koji je želio da se njegov sin posveti advokatskoj karijeri. Jedno vrijeme je pokušavao da posluša očev savjet, ali advokat nije postao, jer je većinu svog vremena trošio u pisanju poezije. Iz tih razloga, otac ga šalje na studije prava, ali mladi Volter je nastavio pisanje, stvarajući eseje i istorijske studije.

Zahvaljujući svojoj visokoj inteligenciji, postao je izuzetno popularan u plemićkim krugovima. Cijela porodica se preselila u Holandiju kada je njegov otac 1713. godine dobio posao u ovoj zemlji. Volter se u Hagu zaljubio u francusku protestantsku izbjeglicu Katrin Olimp Dunoje (Catherine Olympe Dunoyer). Njihova ljubav smatrala se skandaloznom, pa je Volter iz tih razloga bio prisiljen vratiti se Francusku do kraja godine.

U mladosti se većinom kretao oko Pariza. Već u tim danima je imao problema s vlastima zbog kritika na račun vlade. Kao rezultat toga, dvaput je osuđen na zatvorsku kaznu i jednom na privremeni progon u Englesku. Ovaj pisac je usvojio pseudonim Volter 1718. godine, nakon što je odslužio zatvorsku kaznu u Bastilji.

Tragedija „Edip“ nastala je u vrijeme služenja zatvorske kazne, a kojom je doživio veliki uspjeh. Njegova igra „Artemire“, postavljena u drevnoj Makedoniji, a prikazana je 15. februara 1720. godine. Do danas su sačuvani samo dijelovi njenog teksta, a u vremenu izvođenja nije doživjela uspjeh.

Svoj književni rad okrenuo je prema epičkoj pjesmi o Anriju IV od Francuske, a ideju za nju imao je još početkom 1717. godine. Tražio je izdavača izvan francuskih granica. Na ovom putovanju pratila ga je njegova tadašnja ljubav Mari-Margaret Rupelmond (Marie-Marguerite de Rupelmonde), mlada udovica.

Izdavača je pronašao u Hagu. Bio je zadivljen otvorenosti i tolerancijom nizozemskog društva. Po povratku u Francusku osigurao je drugog izdavača u Ruanu. U novembru 1723. godine mjesec dana je bolovao od infekcije velikih boginja.

Velika Britanija

Nakon zatvora u Bastilji adaptirao je ime „Volter“. Početkom 1726. godine jedan mladi francuski plemić Ševalije de Rohan-Šabot (Chevalier de Rohan-Chabot) ismijevao je Voltera u vezi promjene imena. Bio je pretučen onda kada je odgovorio na provokacije. Ponesen ljutnjom izazvao je plemića na dvoboj, ali dvoboja nije bilo, jer su ga smjestili u zatvor 17. aprila 1726. godine.

Bio je lišen suđenja i bilo kakve mogućnosti da se brani. Uplašio se za krajni ishod kada je pretpostavio da mu slijedi dugogodišnja zatvorska kazna. Iz tih razloga, predložio je da ga progone u Englesku, kao svoju alternativnu kaznu, a koju su Francuske vlasti prihvatile. Iste godine u maju, bio je na putu za Englesku.

U Engleskoj je živio tri godine gdje je ostvario veliki broj poznanstava i bio u krugovima visokog engleskog društva. Odlazak u Englesku uveliko je uticao na način njegovog razmišljanja. Proučavao je prirodne nauke, književnost i filozofiju. Zanimala ga je britanska ustavna monarhija, za razliku od francuskog apsolutizma i veća podrška zemlje slobodama govora i vjere. Okružen brojnim piscima razvio je interesovanje za englesku književnost. Šekspira je vidio kao uzora, budući da je francuskoj drami nedostajalo akcije na pozornici.

Bio je prisutan na sahrani Isaka Njutna (Isaac Newton), te je u ovom periodu upoznao njegovu nećaku Katrin (Catherine Conduitt). Godine 1727. objavio je dva eseja na engleskom jeziku.

Povratak

Nakon dvije i po godine u izgnanstvu, Volter se vratio u Francusku, a nakon nekoliko mjeseci, vlasti su mu dopustile da se vrati u Pariz. Vratio je svoj lični ugled i porodično bogatstvo.

Uspjeh je postigao igrom iz 1733. godine „Zaire“, u kojoj je pohvalio englesku slobodu i trgovinu. U to vrijeme objavio je svoje stavove o britanskim stavovima prema vladi, književnosti, religiji i nauci u zbirci eseja „Filozofska pisma“ – o engleskom narodu. Budući da nije bilo cenzure, britansku je ustavnu monarhiju smatrao naprednom, ističući da poštuje ljudska prava, naročito vjerske tolerancije, za razliku od francuskih publikacija. „Filozofska pisma“ su izazvala ogroman skandal, a Volter je prisiljen na ponovo bježanje iz Pariza.

Godine 1733. Volter je upoznao Emil de Šatele (Émilie du Châtelet), udatu ženu, mlađu 12 godina, s kojima je 16 godina imao vezu. Zajedno sa njom sakupio je ogromnu količinu knjiga, te su inspirisani Njutnovim radovima izvodili razne naučne eksperimente.

Nastavio je pisati drame kao što je „Meropa“ i započeo je dugogodišnje istraživanje nauke i istorije. Opet, glavni izvor inspiracije za Voltera, bile su godine njegovog britanskog progonstva, tokom kojih je bio pod jakim uticajem djela Sir Isaka Njutna. Volter je snažno vjerovao u Njutnove teorije; izvodio je eksperimente u optici i bio je jedan od izvora za slavnu priču o Njutnu i jabuci koja je padala s drveta, koju je čuo od Njutnove nećake u Londonu.

Srednje godine

U jesen 1735. godine Volter je posjetio Frančeska Algarotija (Francesco Algarotti) koji je pripremao knjigu o Njutnu na talijanskom jeziku. Inspirisan ovom posjetom, nastavio je da se bavi naučnim djelima. Ostao je čvrsti zagovornik Njutna, ali se zainteresovao i za filozofiju Gotfrida Lajbnica (Gottfried Leibniz).

Volter je napisao knjigu „Elvements de la philosophie de Newton“ (Elements of Newton’s Philosophy), pomoću koje je Njutn postao dostupan i razumljiv daleko većoj javnosti. Postigao je opšte prihvatanje Njutnovih optičkih i gravitacijskih teorija u Francuskoj.

Volter je dosta proučavao istoriju i ličnosti koje su doprinijele razvoju civilizacije. Njegov drugi esej na engleskom jeziku bio je „Esej o građanskim ratovima u Francuskoj“. Ovakvi njegovi radovi označavaju početak Volterove otvorene kritike netolerancije i utemeljenih religija.

Volter je takođe istraživao filozofiju, naročito metafiziku, granu filozofije koja se bavi bivstvom i onim što leži izvan materijalnog područja, kao da li postoji ili ne Bog i da li ljudi imaju dušu. Analizira Bibliju i zaključuje da je njen sadržaj bio sumnjiv. Volterova kritička stajališta o religiji odražavaju se u njegovu uvjerenju u razdvajanje crkve i države i vjerske slobode, ideja koje je stvorio nakon njegovog boravka u Engleskoj.

U avgustu 1736. godine Fridrih, princ Pruske i veliki poštovalac Voltera, pokrenuo je korespondenciju s njim. U decembru se Volter preselio u Holandiju na dva mjeseca i upoznao naučnike Hermana Boerhaave i Gravesande.

Od sredine 1739. do sredine 1740. godine Volter je uglavnom živio u Belgiji. U maju 1740. godine odlazi u Hag u ime Fridriha u pokušaju da spriječi ilegalno štampanje Fridrihovog djela. U septembru Volter i Fridrih II  (sada kralj) prvi su se put sreli u „Moyland Castle“, a u novembru je Volter bio pune dvije sedmice gost Fridriha II u Berlinu.

Volter je 1744. godine u Parizu pronašao novu ljubav. U početku je njegova privlačnost prema Mari Luiz Mignot (Marie Louise Mignot) bila jasno fizičke prirode, što potvrđuje i njegova pisma (otkrivena 1957. godine). Mnogo kasnije, živjeli su zajedno, možda platonski, i ostali zajedno do Volterove smrti.

Godine 1749. Volter se nakratko vratio u Pariz, a sredinom 1750. godine preselio se u Prusku na poziv Fridriha II. Pruski kralj učinio ga je komornikom na svom dvoru i dao mu jako dobru platu. Iako mu je život na dvoru u početku prijao, vremenom je došlo do problema.

Završio je „Micromegas“, komad naučne fantastike s ambasadorima drugog planeta koji svjedoče o ludostima čovječanstva. Njegov odnos s Fridrihom počeo je da se pogoršava nakon što je optužen za krađu i krivotvorenje jevrejskog financijera Abrahama Hirschela, koji je uložio u saksonske državne obveznice u ime Voltera, u vrijeme kada je Fridrih bio uključen u osjetljive diplomatske pregovore sa Anglosaksoncima.

Potaknut brojnim problemima na dvoru koji su se samo nadovezivali, 01. januara 1752. godine Volter je ponudio ostavku kao komornik; Fridrih se u početku tome protivio, sve dok nije dopustio da Volter ode u martu. Putujući u Francusku, Volter je ostao u Lajpcigu  mjesec dana, stigavši u Frankfurt 31. maja. Sljedećeg jutra bio je u pritvoru u gostionici gdje je boravio Fridrihov agent, koji ga je držao u gradu više od tri sedmice dok su oni, Volter i Fridrih, pismom raspravljali o vraćanju satiričke knjige poezije koju je Fridrih posudio Volteru. Mari Luiz mu se pridružila 09. juna.

Volter je zbog problema vezanih za Fridriha napisao „Mémoires pour Servir à la Vie de M. de Voltaire“, djelo objavljenom poslije njegove smrti, koja oslikava uglavnom negativnu sliku njegovog vremena zajedno sa Fridrihom. Međutim, njihova je korespondencija nastavljena i, iako se nikad više nisu sreli, nakon sedmogodišnjeg rata uspijeli su se pomiriti.

Ženeva i Fernej

U januaru 1754. Luj XV je zabranio Volterov boravak u Parizu, pa se okrenuo prema Ženevi, gdje je kupio veliko imanje (Les Délices) početkom 1755. godine. Iako je u početku bio dobro prihvaćen, zakon u Ženevi, koji je zabranio pozorišne predstave i objavljivanje „Maid of Orleans“, postao je poprilično nezadovoljan. Krajem 1758. godine kupio je još veće imanje, na francuskoj strani francusko-švajcarske granice. Tamo je pisao članke u kojima se borio protiv religijske netolerancije.

Početkom 1759. godine je završio i objavio „Candide, ili Optimizam“. Ova satira o filozofiji optimističnog determinizma ostaje Volterovo možda najpoznatije djelo. Većinu preostalih 20 godina života ostao je u Ferneju, u društvu uglednih ljudi. Godine 1764. objavio je jedno od njegovih najpoznatijih filozofskih djela „Dictionnaire philosophique“, niz članaka uglavnom o hrišćanskoj istoriji i dogmi, od kojih je nekoliko izvorno pisano u Berlinu.

Od 1762. godine počeo je štititi nepravedno progonjene ljude. Za razliku od većine njegovih savremenika bio je pristalica republike. Mislio je da će se ideje prosvetiteljstva postići pomoću nastojanja prosvijećenog dijela vladajuće elite. Umjerenu i liberalnu monarhiju smatrao je idealnom. Tokom života bio je počastvovan brojnim boravcima u dvorovima vladara. Uživao je u luksuzu. Slobodu i ličnu nezavisnost nastojao je da postigne materijalnim bogatstvom.

Često je tokom života bio lošeg zdravstvenog stanja, najvjerovatnije na psihosomatskoj osnovi, ali je ipak doživio duboku starost. Neki ga smatraju pretečom Francuske revolucije, dok ga danas Francuska država smatra primjerom ideala laičke države.

Kraj života i smrt

U februaru 1778. godine Volter se prvi put vratio u Pariz, među ostalim razlozima za predstavljanje svoje najnovije tragedije, „Irene“. Petodnevno putovanje bilo je previše za 83-godišnjaka, a on je vjerovao da će 28. februara umrijeti. Međutim, oporavio se, a u martu je igrana „Irene“, gdje ga je publika tretirala kao povratničkog junaka.

Uskoro se teško razbolio i umro je 30. maja 1778. godine. Izvještaji o njegovoj smrti bili su brojni i različiti, a nije bilo moguće utvrditi detalje onoga što se zapravo dogodilo. Njegovi su neprijatelji pričali da se pokajao i prihvatio posljednje obrede koje je dao katolički sveštenik ili da je umro pod velikim mukama, dok su njegove pristaše govorile kako je ostao dosljedan svojim idejama sve do posljednjeg daha.

Prema jednoj priči, njegov odgovor svešteniku na smrtnoj postelji, pozivajući ga da se odrekne sotone, bio je: „Sada nije vrijeme za stvaranje novih neprijatelja“. Međutim, čini se da je ovo poteklo iz šale objavljene u novinama 1856. godine, a pripisuje se Volteru 1970-ih.

Zbog svoje dobro poznate kritike Crkve, koju je odbio povući prije smrti, Volter nije sahranjen po hrišćanskim običajima u Parizu. Njegovo srce i mozak bili su balzamovani odvojeno.

Izreke i citati

„Idealna forma vladavine je demokratija uspostavljena nakon atentata“.

„Ko god ima toliku moć da te ubijedi da vjeruješ u apsurdno ima i moć da te ubijedi u činjenje nepravde“.

„Kada Bog ne bi postojao, trebalo bi ga izmisliti“.

„Svaki čovjek je kriv za svo dobro koje nije počinio“.

„Strah dolazi nakon učinjenog zločina i to je njegova kazna“.

„Nije dovoljno biti skroman, za to treba imati razloga“.

„Ko se osvećuje poslije pobjede, nije dostojan te pobjede“.

„Ko oda tuđu tajnu – izdajnik je; ko oda svoju – budala je“.

„Prijateljstvo je vrsta duševnog braka, a takav brak je podložan razvodu“.

Bibliografija

Filozofska djela:

• „Pisma o engleskom narodu“ (London, 1733. godine)
• „Lettres philosophiques sur les Anglais“ (francuska verzija „Filozofskih pisama“, Ruan,   1734. godine)
• „Le Mondain“ (1736. godine)
• „Sept diskurs en Vers sur l’Homme“ (1738. godine)
• „Elementi Njutneve filozofije“ (1745. godine)
• „Zadig“ (1747. godine)
• „Micromegas“ (1752. godine)
• „Candide“ (1759. godine)
• „Traite sur la tolerance“ (1763. godine)
• „Ce qui plait aux dames“ (1764. godine)
• „Filozofski riječnik“ (1764. godine)
• „Idées republicaines“ (1765. godine)
• „Philosophie de l’histoire“ (1765. godine)
• „Questions sur les Miracles“ (1765. godine)
• „L’Ingénu“ (1767. godine)
• „La Princesse de Babylone“ (1768. godine)
• „Des singularites de la nature“ (1768. godine)

Predstave:

• „Edip“ (1718. godine)
• „Maramne“ (1724. godine)
• „Eryphile“ (1732. godine)
• „Zaire“ (1732. godine)
• „Mahomet“ (1741. godine)
• „Merope“ (1743. godine)
• „La princesse de Navarre“ (1745. godine)
• „Nanine“ (1749. godine)
• „L’Orphelin de la Chine“ (1755. godine)
• „Socrate“ (1759. godine)
• „La Femme Qui a Raison“ (1759. godine)
• „Irene“ (1778. godine)

Istorijska djela:

• „Istorija Čarlsa XII, kralja Švedske (1731. godine)
• „Doba Luja XIV“ (1751. godine)
• „Doba Luja XV“ (1746., 1752. godine)
• „Annals of the Empire – Karlo Veliki, AD 742 – Henri VII 1313, sv. I“ (1754. godine)
• „Annals of the Empire – Luj od Bavarske, 1315. Fridrih II 1631 Vol. II“ (1754. godine)
• „Esej o Univerzalnoj istoriji, načinu i duhu naroda“ (1756. godine)
• „Istorija ruskog carstva pod Petrom Velikim“ (Vol. I 1759. godine; Vol. II 1763. godine)