Dušan Silni (Stefan Dušan)

Biografija

Stefan Uroš IV Dušan je bio poslednji kralj iz dinastije Nemanjića i prvi srpski car. Osvojio je veliki deo jugoistočne Evrope i postao je jedan od najmoćnijih vladara svog vremena zbog čega je dobio nadimak „Silni“.

Unapredio je Srpsku crkvu u Patrijaršiju, završio je izgradnju zadužbine svog oca, manastira Visoki Dečani i osnovao je manastir Svetih Arhanđela. Za vreme njegove vladavine, Srbija je dostigla svoj teritorijalni, politički, ekonomski i kulturni vrhunac.

Pretpostavlja se da je rođen 1308/09. godine u Zeti, dok se u nekim zapisima navodi da je rođen u periodu od 1311. do 1312. godine. Preminuo je 20. decembra 1355. godine u selu Devol ili Đavo koji je tada bio deo njegovog carstva.

Porodica i detinjstvo

Dušanova majka je bila bugarska princeza Teodora Smilec, ćerka bugarskog cara Smileca, a otac srpski prestolonaslednik Stefan Uroš III (Stefan Dečanski). Imao je i mlađeg brata Dušica.

Stefan Uroš III se 1313. ili 1314. godine, na nagovor vlastele pobunio protiv svog oca i Dušanovog dede, srpskog kralja Milutina. Milutin ga je zarobio i naredio da ga oslepe kako ne bi mogao da preuzme vlast.

Stefan Uroš III je, greškom, bio delimično oslepljen i proteran u Carigrad. Sa suprugom Teodorom i sinovima Dušanom i Dušicom poslat je kod vizantijskog cara Andronika II Paleologa.

U Carigradu, Dušan je naučio grčki, upoznao se sa vizantijskom kulturom i vizantijskim carstvom. 1318. godine preminuo je njegov mlađi brat Dušic.

Stefan Dečanski je 1320. godine pisao srpskom arhiepiskopu Danilu koji je razgovarao sa Milutinom i ubedio ga je da sinu dozvoli da se vrati u Srbiju.

Kralj Milutin je Stefanu Dečanskom dao da upravlja Budimljem, a Dušana je uzeo kao taoca želeći da ga na taj način spreči da mu se ponovo suprotstavi.

Mlađi kralj

Kada je 1321. godine Milutin preminuo, njegov sin Stefan Konstantin, koga je dobio u braku sa Anom Terter, krunisan je za kralja.

Ubrzo je izbio građanski rat i Stefan Uroš III je napao Zetu, porazio je i ubio Konstantina. Imao je podršku crkve, pa ga je 6. aprila 1322. godine arhiepiskop Danilo krunisao za kralja, a Dušan je postao „mlađi kralj“.

U međuvremenu, sin Stefana Dragutina, Vladislav, proglasio se za kralja u čemu su ga podržali Mađari. 1323. godine izbio je rat između Stefana Uroša III i Vladislava. Krajem naredne godine, Vladislav je poražen i pobegao je u Mađarsku.

U oktobru 1322. godine umrla je Dušanova majka Teodora koja je sahranjena u manastiru Banskoj u grobnoj crkvi koja predstavlja zadužbinu kralja Milana.

Naredne godine, njegov otac je našao nevestu Blanku koja je bila poreklom iz Južne Italije, ali do venčanja nije došlo jer nije hteo da prihvati katoličku veru.

Stefan Uroš III je 1324. godine oženio dvanaestogodišnju Mariju Paleolog, sinovicu vizantijskog cara Andronika II. Sa njom je dobio sina Sinišu (Simeona) i dve ćeke Jelenu i Teodoru.

Upravljanje Zetom

Bosanski ban Stefan Kotromanić je 1326. godine zauzeo deo Zahumlja i planirao je da proširi svoju teritoriju na istok. Ubrzo je Stefan Dušan počeo da upravlja Zetom i 1328/29. godine porazio je banovu vojsku u bici koja se odigrala na Drini ili donjem Limu. Ban je ubrzo preuzeo Nevesinje i ostatak Bosne.

Dušanov dvor se nalazio na obali reke Drimca. Nema mnogo podataka o ljudima koji su bili u njegovoj službi, a poznato je da je on vremenom postajao sve samostalniji i spremniji za nova osvajanja.

Na njegovoj teritoriji najrazvijeniji gradovi su bili Kotor, Budva, Bar, Ulcinj i Skadar, a značajno je bilo i naselje Podgorica.

U obalskim gradovima vlast je delio sa kneževima koje je sam postavljao. Imao je posrednu vlast u oblasti iznad Skadarskog jezera u kojoj su živeli Vlasi i Arbanasi.

Uzurpacija

Stefan Dečanski je 1330. godine pokušao da osvoji Makedoniju, ali u tome nije imao uspeha. Ubrzo su bugarski i vizantijski car formirali savez čiji je cilj bio napad na Srbiju.

U julu 1330. godine Dušan je s ocem predvodio vojsku u bici kod Velbužda. Borili su se protiv bugarskih trupa na čijem čelu je bio car Mihajlo III Šišman. Bugarska vojska je doživela težak poraz, a Dušan je odsekao glavu cara Mihajla.

Nakon toga, Vizantija je raskinula savez sa Bugarima, a Srbija je postala najmoćnija zemlja na Balkanskom poluostrvu. Na bugarski presto došao je kraljev rođak Jovan Stefan Nemanjić koji se tu zadržao osam meseci.

Ubrzo su odnosi između Stefana Dečanskog i Dušana postajali su sve lošiji. Pošto se Dušan posebno istakao u bici kod Velbužda, vlastela ga je podsticala da preuzme vlast od oca. Oni su želeli da prošire svoje teritorije na jug, pa su bili nezadovoljni zbog kraljeve odluke da, nakon pobede, ne napadne Vizantiju.

Kao drugi razlog za zahlađenje odnosa navodi se to što je, pod uticajem supruge Marije Paleolog, Stefan Uroš III planirao da presto prepusti sinu Siniši, dok je Dušana hteo da isključi iz nasledstva.

U jesen 1330. godine Stefan Dečanski i Dušan su se otvoreno sukobili, pa je kralj sa vojskom došao u Zetu. Dušan se povukao i prešao je reku Bojanu, a vojska je srušila njegov dvorac i nanela veliku materijalnu štetu tom kraju.

U tom periodu je vladala anarhija sve do aprila 1331. godine kada su se Stefan Dečanski i Dušan pomirili. Tri meseca kasnije, kralj je pozvao sina da razgovaraju u njegovom dvorcu.

Dušan se uplašio za svoj život i njegovi savetnici su ga ubedili da napadne oca. Sakupio je najbolje vojnike i opkolio je kralja koji je tada sa porodicom boravio u utvrđenju Porodimlja, pa je ovaj događaj poznat kao napad na Nerodimlje ili boj na Porodimlji. Na strani Stefana Dečanskog bila je starija vlastela, dok su Dušana podržavali njihovi sinovi.

Dušan je napao utvrđenje sa obe strane i za par sati ga je zauzeo. Stefan Dečanski je pobegao u tvrđavu Petrič, gde ga je Dušanova vojska uhvatila. Na nagovor svojih savetnika, zatvorio je kralja i njegovu porodicu u tvrđavu Zvečan.

Kralj

Nakon što je Stefan Dečanski pao sa vlasti, nije bilo nikakvih prepreka da Dušan postane kralj. 8. septembra 1331. godine arhiepiskop Danilo II ga je krunisao za kralja svih srpskih i pomorskih zemalja.

11. novembra 1331. godine Stefan Dečanski je preminuo i sahranjen je u manastiru Visoki Dečani. Učenik arhiepiskopa Danila je napisao da je kralj umro prirodnom smrću, a u drugim izvorima se navodi da je Dušan, pod pritiskom vlastele, naredio da ga ubiju.

Legenda kaže da je Stefan Dečanski prokleo Dušana i njegove potomke zbog čega Stefan Uroš nije uspeo da sačuva očevo carstvo.

Srpski velikaš vojvoda Bogoje i arbanas Dimitrije Suma su 1332. godine u Zeti podigli bunu protiv Dušana. Razlog je bio taj što nisu dobili nagradu za njegov uspešan dolazak na vlast. Pretpostavlja se da je buna ugušena mirnim putem.

Građanski rat je sprečio Srbiju da pomogne Jovanu Stefanu koji je u martu 1331. godine zbačen sa bugarskog prestola zbog čega je pobegao u planine. Na njegovo mesto je došao Ivan Aleksandar Stratimirović koji je proglašen za cara.

U decembru 1331. godine bugarski car i srpski kralj su sklopili savez. U proleće 1332. godine Dušan se oženio njegovom sestrom Jelenom. Burska je postala srpski vazal i ova situacija je trajala do 1365. godine.

Dušan je 1332. godine zauzeo makedonski grad Strumicu. Vizantijski aristokrata Sirgijan Paleolog Filantropen ga je posavetovao da osvoji Prilep i Ohrid, a on je zauzeo grad Kostur.

Zajedno su planirali da napadnu Solun, ali to se nije dogodilo jer je Sfrances Paleolog, po naredbi cara Andronika III, ubio Sirgijana.

Pošto im je pretila opasnost od Ugara, Dušan i Andronik III su sklopili savez. Dušanova vojska je porazila ugarsku vojsku, pa se njegova država na severu proširila do reke Save.

Dubrovčani su za vreme vladavine Stefana Dečanskog zauzeli Pelješac sa Stonom, ali on im nije dozvolio da legalizuju upravu nad ovom teritorijom.

On je 1333. godine izdao povelju na osnovu koje im je ustupio primorje od Stona do Dubrovnika, a oni su, za uzvrat, odmah platili 8 000 perpera i obećali su da će pravoslavno stanovništvo imati versku slobodu.

Jedan od uslova je takođe bio da u episkopiji u Stonu, koju je osnovao sveti Sava, ostane pravoslavni sveštenik. Ovo je prekršeno 1349. godine kada je doveden katolički sveštenik.

Dušan je 1334. godine počeo da napada Vizantijsko carstvo i to je, sa prekidima, radio do svoje smrti koja se dogodila 1355. godine. Dva puta je bio umešan u velike sukobe sa Mađarima koji su uglavnom bili odbrambeni. 1336. godine, u Šumadiji, srpsku vojsku je porazila vojska ugarskog kralja Čarlsa I koja je brojila 80 000 vojnika.

Nakon toga, Dušanova konjica je pokrenula napad koji je rezultirao pobedom Srbije. Čarls I je bio ranjen, ali je preživeo. Tada su Mađari izgubili Mačvu i Beograd.

Na zapadu, Dušan je ostvario pobede nad mađarskim vođom Lujem Velikim koji mu je dao Beograd i Bosnu i Hercegovinu. U tom periodu njegov novac je kovan u Kotoru. Dušan je takođe imao uspeha protiv Lujevih vazala. Porazio je vojske hrvatskog bana i snage ugarskih vojvoda.

Pošto je Dušan već nekoliko godina bio u braku u kom nije imao dece, 1336. godine vođeni su pregovori kako bi se rastavio od Jelene i oženio Jelisavetom, ćerkom nemačkog cara Fridriha Lepog.

Međutim, Jelisaveta nije želela da se uda za kralja koji je poreklom iz varvarske zemlje i koji je oženjen. Nakon ovoga, Jelena je ubrzo zatrudnela i krajem 1336. ili početkom 1337. godine, rodila je sina Uroša koji je kasnije dobio nadimak Nejaki.

Neki istoričari smatraju da su Dušan i Jelena dobili ćerku za koju se pretpostavlja da se zvala Teodora. Na jednoj fresci njegove porodice koja se nalazi u Visokim Dečanima, osim supruge i sina, prikazana je još jedna figura. Međutim, moderni istoričari negiraju njeno postojanje.

15. juna 1341. godine preminuo je vizantijski car Andronik III, a nasledio ga je sin Jovan V. Pošto je bio maloletan, umesto njega je upravljalo namesništvo koje su činili vaseljenski patrijarh Jovan, njegova majka Ana Savojska i vizantijski državnik i vojskovođa Aleksije Apokavk.

Ovome se usprotivio Jovan Kantakuzin koga je pokojni car odredio za regenta svog sina. U oktobru 1341. godine on se proglasio za cara i u Vizantiji je počeo građanski rat. Kantakuzin i njegova vojska su bili poraženi, pa je on pobegao u Srbiju.

Dušan je sa Kantakuzinom sklopio savez koji se sastojao u tome da svako zadrži gradove koje osvoji. Ivan Aleksandar je podržao Jovana V i namesništvo, ali je ostao u miru sa srpskim kraljem. Obojica su hteli da iskoriste vizantijski građanski rat da sebi obezbede nove teritorije.

U vojsci Jovana Kantakuzina bili su vojvoda Vratko, potomak Vukana Nemanjića, i srpski velmoža Jovan Oliver. On je pokušao da zauzme grad Ser, ali to mu nije pošlo za rukom.

Dušan je 1342. godine započeo ofanzivu i osvojio je sve vizantijske teritorije na zapadnom Balkanu do Kavale, osim Peloponeza i Soluna koji nije mogao da zauzme jer je imao malu flotu.

Spekulisalo se da je krajnji cilj srpskog kralja bio da osvoji Konstantinopolj i da vizantijsko carstvo zameni ujedinjenim pravoslavnim grčko-srpskim carstvom koje bi bilo pod njegovom kontrolom.

Feudalci iz Tesalije su 1343. godine priznali Jovana za cara nakon čega je došlo do razlaza između njega i srpskog kralja. Jovanovi saveznici su postali Turci Seldžuci i on je odgovoran za njihovo dovođenje u Evropu. Dušan je prešao na stranu Jovana V i sprijateljio se sa namesnicima koji su vladali umesto njega.

U maju 1344. godine Srbi i Turci su se prvi put sukobili i taj događaj je poznat kao bitka kod Stefanijane. Srpsku vojsku je predvodio vojvoda Preljuba i oni su sustigli turske mornare koji su pobegli na vrh brda.

Srpski vojnici su ostavili konje i krenuli su za njima. Turci su se brzo spustili i zarobili su njihove konje. U podnožju je došlo do borbe u kojoj je srpska vojska poražena. Nakon toga, Turci su nastavili da se povlače ka Dardanelima.

U septembru 1345. godine Dušan je osvojio grad Ser, Halkidiku i Svetu goru Atonsku. Smatra se da je grčkog protu Nifona optužio za bogomilstvo jer je nameravao da postavi srpskog poglavara na njegovo mesto.

Nakon što se Dušanovo carstvo značajno proširilo, doneo je odluku da se proglasi za cara. Sveta gora ga je u tome podržala, a on je obećao da će poštovati njenu autonomiju.

Car

25. decembra 1345. godine Dušan se proglasio za cara u gradu Seru. 16. aprila 1346. godine sazvao je skupštinu u Skoplju kojoj su prisustvovali srpski nadbiskup Joanikije II, nadbiskup Ohrida Nikola I, bugarski patrijarh Simeon i mnogi drugi verski lideri.

Skupština i sveštenici su se dogovorili da srpska arhiepiskopija postane patrijaršija, a arhiepiskop Joanikije II prvi srpski patrijarh sa sedištem u Pećkoj patrijaršiji.

Istog dana Dušan je svečano krunisan za cara Srba i Grka. Ovaj postupak je objasnio time što je carstvo, koje je nekada pripadalo Konstantinu Velikom, postalo njegovo. Stefanu Urošu je dodeljena titula kralja i on je postao očev savladar.

Jovan Kantakuzin je 1347. godine postao vizantijski car i on je, kao i većina učenih Grka, Dušana smatrao srpskim kraljem. Carigradska patrijaršija se protivila srpskoj patrijaršiji koja je prisvojila mnoge njene posede.

Iste godine car Dušan i carica Jelena su otišli na Svetu goru. U nekim zapisima se navodi da se carica tu sklonila kako ne bi obolela od kuge koja je u periodu od 1347. do 1353. godine usmrtila trećinu evropske populacije.

Ona je prva i jedina žena koja je kročila u Hilandar. Zbog toga, Dušan je Hilandaru, kao i drugim manastirima na Svetoj gori, poklonio mnogo novca i imanja u Srbiji.

1348. godine kuga je olakšala Dušanu da osvojio oblasti Epir, Akarniju i Tesaliju. Granica njegovog carstva na severu bila je reka Dunav, na jugu grad Korint, na zapadu Jadransko more i na istoku Egejsko more.

Vizantijsko carstvo se značajno smanjilo i obuhvatalo je samo Carigrad i Trakiju. Dušan je hteo da osvoji Carigrad, a za to mu je bila potrebna flota. Znajući da flote koje su imali južnodalmatinski gradovi nisu dovoljno jake, srpski car je ponudio savezništvo Veneciji sa kojom je održavao dobre odnose.

Venecija je odlučila da odbije vojni savez jer se plašila da će imati manje privilegije ako Srbija zauzme Carigrad. Takođe, Dušan je hteo da formira savez sa Mlečanima protiv Vizantije i obećao im je da će im dati carigradsko predgrađe Galatu. I Mlečani su ga odbili jer im nije odgovaralo da Srbija postane još moćnija.

Dušan je 1350. godine napao Bosnu pokušavajući da povrati Zahumlje koje je prethodno zauzeo bosanski ban Stefan II Kotromanić. Ušao je u Zahumlje sa vojskom koja se sastojala od 80 000 vojnika, a pričalo se da je tajno bio u kontaktu sa bosanskim plemićima kojima je davao mito kako bi ga podržali.

Mnogi plemići su bili spremni da izdaju bana, kao npr. porodica Nikolić koja je bila u rodbinskoj vezi sa dinastijom Nemanjić.

Bosanski ban se trudio da izbegne veće konfrontacije i povukao se u planine. Većina bosanskih tvrđava se odbranila, ali neki plemići su se pokorili Dušanu.

Srbi su opustošili mnoga sela. Jedna vojska je došla do Duvna i Cetine, druga do Krke, a treća do grada Imotski ,gde su napustili garnizone i ušli u Zahumlje.

Dušan je pokušao da pregovara sa banom i hteo je da svog sina Uroša oženi njegovom ćerkom Elizabetom koja bi u miraz donela Zahumlje. Međutim, ban nije hteo ni da razmotri ovaj predlog.

Car je sa vojskom morao da dođe do Krke kako bi pomogao sestri Jeleni da sačuva gradove Omiš, Klis i Skradin kojima je upravljao njen pokojni muž Mladen III Bribirski.

U Dubrovniku mu je priređen svečani doček, a nakon toga je otišao na jug. Stefan II Kotromanić je ponovo osvojio Zahumlje, a Jovan Kantakuzin je zauzeo poluostrvo Halkidiku, Veriju i Voden.

Dušan je vrlo brzo povratio ove teritorije i naterao je Kantakuzina da se povuče u Solun. Jovanu V je obećao pomoć u borbi protiv Kantakuzina, a on je priznao Dušana kao cara Srbije. Zbog ovoga je u Vizantiji ponovo izbio građanski rat između cara Jovana V i Jovana Kantakuzina.

1352. godine dogodila se bitka kod Didimotike koja predstavlja prvi veliki okršaj Turaka u Evropi. Car Dušan je poslao 4 000 srpskih konjanika koji su sa bugarskim i vizantijskim vojnicima ratovali na strani Jovana V, dok su turski vojnici podržavali Jovana Kantakuzina.

Turska vojska je u zoru napala zbog čega su Bugari pobegli u grad, a Vizantinci su se predali. Srbi su se sami borili protiv Turaka, ali ubrzo su doživeli strašan poraz.

Skoro svi vojnici su bili ubijeni ili zarobljeni. Turci su opustošili bugarske teritorije, a 1354. godine dogodio se zemljotres koji im je omogućio da osvoje tvrđavu Galipolje koja je postala njihova baza za osvajanje evropskog tla.

Dušan je, putem poslanstva koje je predvodio njegov blagajnik Nikola Buća, od pape tražio da ga imenuje za kapetana u borbi protiv Turaka.

Za uzvrat, on je bio spreman da ga prizna za poglavara hrišćanske crkve. Papa je na ovo pristao i poslao je biskupa Petra Tomu koji bi Dušana i njegovu porodicu preveo u unijatsku veru.

Neposredno pre dolaska biskupa, u leto 1354. godine ugarski kralj je napao Srbiju, ali je bio poražen. Pošto papa nije mogao da ga zaštiti od napada katoličkih vladara, Dušan je shvatio da mu unija nije potrebna.

To je saopštio biskupu koji je u leto 1355. godine došao u Skoplje. Biskupu se ovo nije dopalo pa je dok je prolazio kroz ugarske zemlje, rekao je ugarskom kralju Lajošu da bude nemilosrdan prema Srbima.

Smrt

20. decembra 1355. godine car Dušan je iznenada preminuo. Kao neki od uzroka smrti pominju se trovanje, moždani udar, epilepsija i groznica. Pošto ni mesto njegove njegove smrti nije poznato, pretpostavlja se da je umro u selu Devol ili Đavol.

Dušan je sahranjen u manastiru Svetih Arhanđela koji se nalazi u blizini Prizrena i predstavlja njegovu zadužbinu. 1927. godine careve kosti su prenete u beogradsku patrijaršiju, a 1968. godine u crkvu Svetog Marka gde se i danas nalaze. Dušanova kruna je u Cetinjskom manastiru.

Nasledio ga je sin Uroš koji nije mogao da sačuva srpsko carstvo. Vlastela je postajala sve moćnija iako je, nominalno, priznavala Uroša za cara. Simeon Uroš, Dušanov polubrat koji je upravljao Tesalijom i Epirom, proglasio se za cara.

Ubrzo nakon Dušanove smrti, njegova supruga Jelena se zamonašila i dobila je ime Jelisaveta. I kao monahinja nastavila je da se bavi politikom.

Dušanov zakonik

Nakon što je Dušan krunisan za cara Srba i Grka, počeo je rad na njegovom zakoniku. I pre donošenja ovog dokumenta, u Srbiji su postojale pravne norme koje su se ticale međuljudskih odnosa i funkcionisanja institucija.

21. maja 1349. godine na saboru u Skoplju usvojen je Dušanov zakonik koji se smatra najvažnijim pravnim aktom srednjevekovne Srbije. 31. avgusta 1349. godine je dopunjen na saboru u Seru.

Ovaj zakonik obuhvata 201 član, a njegov cilj je bio da za sve podanike carstva važe isti propisi, da se ojača državna vlast i da se ograniči samovoljna vlastela.

Nakon Dušanove smrti, zakon je nastavio da živi u narodu. Postoji 24 prepisa zakonika od kojih je najstariji iz Struge, a najpoznatiji iz Prizrena.

Razlozi zbog kojih nije kanonizovan

Stefan Dušan je jedini vladar iz loze Nemanjića koji nije proglašen za sveca. Glavni razlog za to je sumnja da je odgovoran za ubistvo svoga oca, kralja Stefana Dečanskog.

Kao jedna od mogućnosti, pominje se to što je Dušan 1346. godine Srpsku crkvu podigao na nivo patrijaršije da bi postao car.

Dok je bila arhiepiskopija, Srpska crkva je bila autokefalna (autonomna) i pod jurisdikcijom Carigradske patrijaršije. Kao patrijaršija, Srpska crkva je postala nezavisna od carigradskog patrijarha.

Zato je 1350. godine carigradski patrijarh Kalist bacio anatemu na Dušana, a srpsko sveštenstvo je izbacio iz zajednice pravoslavnih hrišćana. Anatema je podignuta 1375. godine za vreme vladavine kneza Lazara.

Treći potencijalni razlog je taj što se Dušan okrenuo Rimu kako bi neutralisao ugarsku pretnju sa severa. Takođe je hteo da ga papa imenuje za kapetana hrišćanstva u borbi protiv Turaka.

Poslednja mogućnost je ta što je svoju suprugu Jelenu doveo na Svetu goru.

Opis

Pisci tog vremena su zabeležili da je Dušan bio neobično visok, jak i veoma zgodan. U nekim izvorima se može naći podatak da je njegova visina iznosila 214 cm.

Njegovu gardu su činili muškarci koji su bili visoki preko 2 m. Jedini viši od njega bio je barjaktar. Dušan je imao tamnu kosu i braon oči, a kasnije je nosio bradu i dužu kosu. Kao vođa bio je inteligentan i dinamičan.