Diana Budisavljević

Biografija

Diana Budisavljević, rođena Obekser (Obexer) je bila austrijska humanitarka koja je iz ustaških logora u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj (NDH) spasila više od 15 hiljada, uglavnom srpske dece. Rođena je 15. januara 1891. godine u Insbruku, a preminula 20. avgusta 1978. godine u rodnom gradu.

Kao austrijska državljanka, ali i supruga srpskog hirurga Julija Budisavljevića koja je živela u Zagrebu, Diana je od 1941. godine aktivno radila na tome da pomogne ljudima koji su zarobljeni u ustaškim logorima Loborgrad, Stara Gradiška, Jasenovac i mnogim drugim.

Prvo je slala hranu i lekove za logor Loborgrad, a potom je, shvativši da se u njima nalazi mnogo dece koja umiru od bolesti i gladi, pokrenula akciju pod nazivom „D.B“ kako bi ih izbavila iz pakla u kome su se našla.

Zahvaljujući svojom upornošću i poznanstvima sa ljudima koji su se protivili ustaškom režimu, iz logora je izbavila više od 15 hiljada srpske dece sa Korduna, Kozare i hrvatskih i bosanskih sela.

Tokom akcije spasavanja mnogo dece je umrlo, dok je prema nekim popisima više od 12 hiljada uspelo da preživi rat.

Vodila je kartoteku sa podacima o deci, njihovom poreklu i roditeljima, te još tokom rata neke uspela da vrati njihovim roditeljima i rođacima. Nakon što je formirana nova, komunistička vlast, njene zasluge su ili pripisane drugima ili zbog očuvanja bratstva i jedinstva, zataškivane.

Detinjstvo, mladost i obrazovanje

Diana Obekser je rođena 1891. godine u Insbruku. Njen otac Maks (Max Obexer), kao i svi njegovi preci su bili poznati u gradu i okolini, kao ugledni privrednici, ali i humanisti. Ustanovili su jednu od prvih vazdušnih banja u selu u kome su sa porodicama provodili praznike.

Još tokom srednje škole Diana je učestvovala u aktivnostima Crvenog krsta, gde je prošla obuku za bolničarku.

Tako je upoznala i doktora Julija Budisavljevića, Srbina pravoslavca koji je u Insbruku bio na specijalizaciji. Venčali su se 1918. godine i sa ćerkama sledeće godine preselili u Zagreb.

Budisavljević je kao hirurg radio na Medicinskom fakultetu, a potom je osnovao i Zavod za hirurgiju. Na zagrebačkom Medicinskom fakultetu je bio profesor hirurgije.

Drugi svetski rat

Kao žena uglednog srpskog lekara, Diana se družila sa mnogim pravoslavcima, ali i uglednim Jevrejima koji su u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj svakodnevno trpeli torturu, progon i ubistva. Tako je saznala i za stradanje srpskih žena i dece u ustaškim koncentracionim logorima.

Već 1941. godine Diana je počela da se bavi prikupljanjem hrane, odeće i lekova za žene i decu koji su boravili u logoru Loborgrad. Lično im je dostavljala pakete i tako imala priliku da svedoči njihovim patnjama.

U jesen 1941. godine pokrenula je „Akciju Diane Budisavljević“ sa ciljem da srpsku decu koja su u logore dovedena sa Kozare, Korduna i drugih hrvatskih i bosanskih sela, izbavi iz logora i obezbedi im koliko-toliko normalan život.

Akciji su se pridružili uglavnom Srbi iz Zagreba, ali i Hrvatski Crveni krst, te pojedini Hrvati koji su se i sami protivili režimu koji je progonio, pokrštavao i ubijao Srbe, Jevreje, Rome, kao i političke neistomišljenike.

Njen prvi zadatak je bio da pronađe način da privoli ustaške vlasti da dozvole izlazak dece iz logora. Pri tome joj je pomogao profesor Kamilo Bresler, pedagog, socijalni radnik i član političkog rukovodstva tadašnje NDH.

U kontaktu sa niže rangiranim nemačkim oficirima uspela je da ubedi vlasti Trećeg Rajha da nateraju ustaškog komandanta Eugena Didu Kvaternika, da naredi oslobađanje dece iz logora Jasenovac i da ih preda Crvenom krstu.

U pitanju su bila deca uzrasta do 14 godina čiji su roditelji ubijeni ili poslati u logore u Nemačkoj. Budisavljević je pri dolasku u Jasenovac vodila evidenciju osnovnih podataka svakog deteta i posredstvom Crvenog krsta ih u vagonima dovezla u Zagreb.

Deca su bila smeštena u bolnicama, objektima hrvatske katoličke crkve i domovima, a potom su ih udomljavale uglavnom srpske porodice koje su živele u Zagrebu.

Dolaskom u logor Gornja Rijeka suočila se sa stravičnim postupanjem prema dečacima koji su bili izgladnjavani i teško bolesni, a potom i primorani da odeveni u ustaške uniforme pevaju pesme koje veličaju ustaštvo.

Uspela je dobar deo dece da izbavi odatle i prebaci ih u Sisak. Umesto da ih zbrinu i obezbede im donekle pristojan život, upravnici u Sisku su dopustili da veliki broj dece pomre od zaraznih bolesti.

Shvativši da ne može da se pouzda u savest ljudi koji su trebali da se pobrinu za tu decu, Budisavljević se potrudila da i njih dovede u Zagreb. Međutim, naišla je na velike i ozbiljne prepreke pri pronalasku njihovog budućeg doma.

Zato se za pomoć obratila Alojziju Stepincu, zagrebačkom nadbiskupu i kardinalu. Premda je već nekoliko puta Stepinac ignorisao njene apele za pomoć, ovog puta je pristao da decu smešta u manastire, odakle su ih dalje udomljavale hrvatske porodice.

Stepinac je naložio da se mnoga deca pravoslavne veroispovesti pokrste, a porodice u koje su stizali, često su im menjali imena.

Sve do kraja rata, roditelji koji su bili zarobljeni u logorima u Nemačkoj su putem Crvenog krsta kontaktirali Dianu Budsavljević koja ih je pronalazila u svojoj kartoteci i pružala potrebne informacije o tome gde se nalaze.

Premda se zbog nedostatka tačnih informacija ne može sa sigurnošću utvrditi koliko je dece spaseno iz logora, veruje se da je Diana uspela da izbavi više od 15 hiljada mališana, a oko 12 hiljada je zahvaljujući njoj pronašlo svoje roditelje ili novi dom.

Posleratno stanje

Diana je želela da i posle rata nastavi sa svojim aktivnostima, te da na osnovu svoje evidencije spoji preživele roditelje sa njihovom decom.

Međutim, krajem maja 1945. godine agenti OZNE su joj oduzeli prvo fotografije dece, a potom, po nalogu Ministarstva socijalne politike Hrvatske i celokupnu kartoteku.

Ona je predala sve svoje beležnice za pronalaženje nepoznate dece, fotografije, te svu evidenciju koju je vodila skoro četiri godine. Time joj je onemogućeno da nastavi s identifikacijom dece. To ju je mnogo pogodilo, jer je bila svesna da zbog tog poteza mnoge majke nikad neće pronaći svoju decu.

Ponudila je Ministarstvu da pomogne na identifikaciji dece i njihovom spajanju sa roditeljima, ali su oni to odbili.

Zasluge za sve što je u toku rata učinila preuzeli su Alojzije Stepinac i Tatjana Marinić, koja je kao članica Komunističke partije kasnije preuzela važnu ulogu u političkom rukovodstvu Jugoslavije.

Zbog svega toga Diana se potpuno povukla iz javnosti. Još je neko vreme pomagala roditeljima da pronađu svoju decu, ali se više nije angažovala da pomogne vlastima da reše to veliko i važno pitanje.

Godine 1972. se vratila u rodni Inzbruk, gde je i preminula 1978. godine. Sahranjena je u rodnom gradu, gde postoji predškolska ustanova koja nosi njeno ime, ulica sa njenim imenom kao i spomenik posvećen njenom liku i delu.

Zaostavština

Sve što je u periodu od jeseni 1941. do proleća 1947. godine preživela Diana Budisavljević je zabeležila u svom dnevniku. Svedočanstva o stradanju srpske dece i žena u logorima, nehumanom ponašanju ustaških oficira i vojnika, te nebrizi katoličke crkve za užase koje su Srbi, Jevreji i Romi preživeli tokom Drugog svetskog rata Diana je detaljno zapisivala.

Zahvaljujući njenoj unici Siviji Sabo (Silvia Szabo), dnevnik je sačuvan, kao i dobar deo Dianine dokumentacije.

Na osnovu toga Hrvatski državni arhiv je 2003. godine objavio knjigu pod nazivom „Dnevnik Diane Budisavljević“. Dnevnik je objavljen na hrvatskom jeziku, a za prevod na nemački se pobrinula upravo Silvia Sabo.

Parkovi u Beču, Zagrebu i Sisku, kao i ulice u Beogradu, Prijedoru, Gradišci i Kozarskoj Dubici nose njeno ime. Tek 66 godina nakon kraja njene akcije, Diana je dobila prvo priznanje za svoju humanost.

Vlasti u Insbruku su joj 2011. godine dodelile Orden II reda, a naredne godine u Srbiji joj je posthumno dodeljena Zlatna medalja Miloš Obilić za hrabrost i dela ličnog herojstva.

Srpska pravoslavna crkva joj je 2013. godine dodelila odlikovanje Carica Milica za plemenitost i humanitarni rad.

Iste, 2013. godine Boško Lomović je u Beogradu objavio knjigu pod nazivom „Knjiga o Diani Budisavljević“. U Insbruku je 2017. godine objavljena knjiga „Dianas liste“ („Dianina lista“) koja je prevedena i na srpski jezik.

Autorka Danica Kaća Čolović je 2019. godine objavila knjigu „Deca u logorima Nezavisne Države Hrvatske“ koja je premijerno predstavljena na Međunarodnom sajmu knjiga u Novom Sadu.

O Dianinoj hrabrosti i humanosti snimljeni su mnogi dokumentarni filmovi, postavljene monodrame i napisane brojne knjige, ali je puno priznanje za sve što je učinila dobila dve, tri ili četiri decenije posle smrti.

Privatni život

Diana Budisavljević je rođena u Insbruku. Bila je udata za srpskog hirurga Julija Budisavljevića, zbog koga se 1918. godine sa ćerkama Jelkom i Ilze doselila u Zagreb.

Usledio je donekle bezbrižan međuratni period, ali je svoju životnu misiju Diana pronašla tokom Drugog svetskog rata kada je iz logora spasila više od 15 hiljada mališana.

Kako bi pomogla deci, često je rizikovala i vlastiti život. Posećujući logore i sama se često zaražavala raznim bolestima.

Poznato je da je preležala tifus, te preživela čak tri nervna sloma. Ipak, najveće razočarenje je usledilo tek nakon rata kada joj nije bilo dopušteno da spoji roditelje i decu koju je uspela da spasi sigurne smrti.